Izložba "Listanje vremena: jevrejska periodika u Srbiji (1888-2016)"

Na njoj su prvi put hronološki i objedinjeno predstavljena sva izdanja periodike Jevreja na današnjoj teritoriji Srbije u poslednjih bezmalo 130 godina – od prvog objavljenog lista El amigo del pueblo (Narodni prijatelj) 1888. u Beogradu do današnjih dana. Izloženo je      76 novina, časopisa, zbornika, almanaha i kalendara koje su na ladino, srpskom, nemačkom, mađarskom jeziku… objavljivale jevrejske opštine i njihove organizacije u Srbiji. Autor postavke, koja će biti otvorena do 23. septembra, kao i kataloga, jeste bibliograf NBS Biljana Albahari, dok je njihov dizajn uradio Nikola Vukanović.

– Ideja je da se pokaže koliko je jevrejska zajednica, iako mala u Srbiji, bila izuzetno aktivna – ne samo zbog velikog doprinosa svojoj zajednici i izdavaštvu, nego da bi to ušlo u korpus nacionalne bibliografije i periodike Srbije. Kroz ovu štampu može se pratiti i istorija ove male zajednice u Srbiji, koja nestaje, a ovo su tragovi koje treba sačuvati i zato se razgovara o digitalizaciji ove štampe – objašnjava za Danas Biljana Albahari.

Izložba je nastala na osnovu dugogodišnjeg istraživačkog rada Biljane Albahari u Srbiji, koji je objedinjen u knjizi „Pregled jevrejske periodike u Srbiji 1888- 2015“, objavljenoj pre dve godine u izdanju Saveza jevrejskih opština Srbije.     

– Do početka Drugog svetskog rata u Srbiji je izlazilo 47 časopisa, uključujući i dosta specifičan Meranos, koji su 1907. pokrenuli i izdavali Jevreji iz Kruševca i okoline, koji su sticajem političkih i privrednih okolnosti sredinom i u drugoj polovini 19. veka prešli u pravoslavlje. Prema podacima koje sam našla, za vreme rata izlazila su tri časopisa, a posle rata 26, od kojih su šest pokrenuli Jevreji koji su se iselili u Izrael i Ameriku. Oni su pokrenuli svoje časopise na srpskom da bi sačuvali korene, vezu sa domovinom i da bi mogli da nađu preživele Holokausta. Ti časopisi su izlazili u Izraelu i Americi. Poslednji jevrejski časopisi u Srbiji Glas mišpaha – Glas porodice počeo je da izlazi 2010 – napominje Biljana Albahari.

Ona kaže da „u Srbiji trenutno redovno izlaze dva časopisa – Jevrejski pregled jednom mesečno i godišnjak Jevrejski kalendar“, dok se povremeno pojavljuju Zbornik Jevrejskog istorijskog muzeja i Maraša, časopis za jevrejsko versko nasleđe, koji izlazi povremeno. Prema njenim rečima, najduži kontinuitet ima časopis Most, ranije Bilten, koji izlazi 65 godina. U poslednjih 10 godina pojavio se dvojezičan srpsko-engleski časopis Lemed, koji ima i elektronsko izdanje

– Profil izloženih časopisa je dosta interesantan i šarolik – od zvaničnih glasila sefardske i aškenatske opštine, dnevnika jevrejskih opština do porodičnih, ženskih, sportskih listova… Štampa je na neki način i preteča televizije i interneta – apsolutno prati sva dešavanja od mikro do makro nivoa, što je ovde slučaj. Ova štampa je dosta specifična, jer je to izdavaštvo zaista male zajednice u isto tako maloj zemlji i tu se vide odjeci i vremena i istorije – prelamaju se veliki i mali istorijski događaji, kao i odgovori zajednice na te događaje. Tako je u vremenu između dva svetska rata, kad je počeo da se pojavljuje fašizam, bilo dosta časopisa, pogotovo omladinskih sa cionističkom orijentacijom i oživljenim idejama o povratku u obećanu zemlju – objašnjava Biljana Albahari.        

– Na izložbi nema ratnih časopisa, jer se malobrojni sačuvani primerci, zbog svoje retkosti, ne iznose iz Jevrejskog istorijskog muzeja, ali su opisani u katalogu. U zarobljeničkom logoru Osnabrik među oficirima Kraljevine Jugoslavije bilo je i 400 oficira Jevreja, koji su objavili 14 brojeva časopisa      „37“, kasnije „7“ koji je imao 20 brojeva, čiji nazivi označavaju broj logorske barake, odnosno sobe u kojoj su umnožavani. U konfinacijskom logoru, pod italijanskom upravom u Supetru na Braču, bilo je 211 Jevreja, koji su kasnije prebačeni u logor na Rabu. Oni su izdavali Interne novine, kucane na pisaćoj mašini u jednom primerku i čitane po sobama i na zborovima – kaže Biljana Albahari.

Narodni prijatelj

Prvi jevrejski časopis u Srbiji El Amigo del Pueblo – Narodni prijatelj, objavljen je 1888, iste godine kad je donet novi Ustav kojim je Srbija postala građanska, ustavna, parlamentarna monarhija, koja je jemčila potpunu ravnopravnost svim svojim građanima, uključujući i Jevreje, što pre toga nije bio slučaj. Časopis je štampan je u Beogradu na ladinu – mešavini španskog i hebrejskog jezika hebrejskim raši slovima i sa uporednim naslovom na ćirilici Narodni prijatelj. Biljana Albahari kaže da se original prvog broja čuva u Nacionalnoj biblioteci Izraela u Jerusalimu. Časopis je verovatno izlazio do 1892. godine. Prvi jevrejski časopis na srpskom jeziku i ćiriličnom pismu zvao se Zajednica, objavljen je 1906. u izdaju istoimenog kluba od kog je 1929. na Dorćolu, nekadašnjoj Jaliji, nastala Beogradska jevrejska čitaonica.

Od 15. veka do danas’]

Jevreji u ove krajeve počeli su masovnije da se doseljavaju krajem 15. veka. To su bili Sefardi – španski Jevreji, dok su Aškenazi – Jevreji iz Istočne i Centralne Evrope došli kasnije. Pozivajući se na istoričare, Biljana Albahari kaže da pre početka Prvog svetskog rata na teritoriji današnje Srbije živeo oko 33.500 Jevreja, a između dva svetska rata oko 25.000, uključujući i jevrejske izbeglice iz Zapadne Evrope, koji su želele da odu u Izrael. Sada u Srbiji živi između tri i po i četiri hiljade Jevreja.