Između empatije i predrasuda, od „ciganizma“ do „pročišćenja“

Drugi svetski rat sa totalitarnim režimima pokazao je kako se brzo može preći put od predrasuda i diskriminacije do izvršenja genocida nad jednim narodom, podsećaju i opominju autori izložbe „Između empatije i predrasuda: Romi u štampi Kraljevine Jugoslavije (1929-1944)“, istoričari dr Kristina Jorgić Stepanović i Slavko Stepanović.

Izložba koja na 21 panou predstavlja najvažnije teme o romskoj zajednici, prikazane kroz novinske članke, iz tog međuratnog perioda, prigodno je u nedelji posvećenoj Holokaustu otvorena u Istorijskom arhivu Šumadije u Kragujevcu, a odande je ovih dana premeštena u Gornji Milanovac, u Muzej rudničko-takovskog kraja.

Po recenzentu izložbe dr Milovanu Pizariju, naučnom saradniku Instituta za filozofiju i društvenu teoriju Univerziteta u Beogradu, postavka je „posvećena s jedne strane kulturnom životu Roma i njihovom emancipatorskom doprinosu razvoju društva pre Drugog svetskog rata na teritoriji Kraljevine Jugoslavije, a s druge predrasudama i stereotipima prisutnim kod većinskog stanovništva prema Romima“.

– Od posebne važnosti su dva panoa koji govore o položaju Romkinja u tadašnjoj Kraljevini Jugoslavije, kao i o socijalnim problemima Roma. Takođe, poslednji panoi o stradanju Roma u okupiranoj Srbiji predstavljaju ne samo najvažnije činjenice, nego i do sada nepoznata i neistražena pitanja kao ideološka opredeljenja srpskih kolaboracionista prema Romima, ističe dr Pizari, dodajući da autori izložbe već imaju dugo iskustvo u istraživanju genocida nad Romima u Drugom svetskom ratu i koji su već objavili na tu temu važne radove, i priredili važnu izložbu pod naslovom „Susedi kojih više nema: stradanje Roma u Kragujevcu oktobra 1941. godine“ (2018).

Po njegovom mišljenju, ova relevantna tema do sada nije nikad pronašla svoje mesto u muzejskim postavkama, obrazovnom sistemu i naučnim istraživanjima.

– Ona, naime, osvetljava deo istorije romskog naroda i njegove borbe za emancipaciju, koja je često, kako u Kraljevini Srbiji tako i u ostalim evropskim zemljama, nailazila na ozbiljne prepreke zbog opštih predrasuda i stereotipa kako većinskog stanovništva tako i vlasti.

Neretko u Evropi, naročito od početka 20. veka, Romi su bili žrtve segregacije, policijske kontrole, sterilizacije a nakon dolaska nacista na vlast i rasnih progona, deportacija i masovnih ubijanja.

Osim toga, izložba se oslanja na do sada nepoznatu građu odnosno novinske članke koji svedoče o pažnji koja je tadašnja štampa obraćala Romima, navodi on.

Izložba je u tom smislu relevantna na lokalnom, na nacionalnom ali i na međunarodnom nivou, zaključuje njen recenzent, podsećajući da Akcioni plan za sprovođenje strategije za socijalno uključivanje Roma i Romkinja u Republici Srbiji za period 2022 – 2030. godine predviđa između ostalog „razvijanje i realizovanje kampanja za podizanje svesti o potrebi borbe protiv ciganizma kao oblika rasizma, promovisanje pozitivne slike o Romima, i podizanje svesti o istoriji Roma i položaju Roma na poljima kao što su umetnost i kultura“.

I sami autori postavke se slažu da je proučavanje istorije i kulture romskog naroda na prostoru Srbije još uvek na izvestan način u početnoj fazi.

– Iako su proteklih godina načinjeni veliki napori da se određeni segmenti romske istorije otrgnu od zaborava i dalje postoje ogromne praznine kada govorimo o poznavanju konkretnih događaja koji su obeležili romsku prošlost.

Nažalost, i danas, u trećoj deceniji 21. veka, neizostavni element izučavanja istorije Roma čini i identifikovanje, rekonstruisanje kao i ukazivanje na brojne predrasude i stereotipe koji su pratili ovaj narod, ističu oni.

Međutim, svi ovi pojmovi u slučaju romske populacije usko su povezani sa represijom.

Ivan Janković, koji se bavio istorijom represije u Srbiji, izučavao je karakteristike potiskivanja i ugnjetavanja romskog naroda u drugoj polovini 19. i početkom 20. veka.

Izjednačavanje sa Srbima Romi su doživeli stupanjem na snagu Zakona o neposrednom porezu (1884), kada su, ukidanjem harača, stekli pravo glasa i postali ravnopravni u poreskopravnom smislu.

Ipak, prema Jankoviću, pravna jednakost nije jamčila i socijalnu, te su Romi u Kraljevinu SHS ušli kao marginalizovana i stigmatizovana društvena grupa.

– Cilj izložbe „Između empatije i predrasuda: Romi u štampi Kraljevine Jugoslavije (1929-1944)“ predstavlja ukazivanje na najsnažnije stereotipe i predrasude, ali i diskrepanciju koja se odnosi na način prezentovanja Roma u onovremenoj jugoslovenskoj štampi.

Sa metodološke strane, upravo je ovo bio razlog usmeravanja ka dnevnim novinama koje su bile distribuirane širom zemlje u velikom tiražu (Politika, Pravda, Vreme).

Istraživanje svesno nije obuhvatilo politička glasila, odnosno glasila političkih stranaka i ekstremnih političkih frakcija budući da ona imaju prilično drugačiji diskurs koji može predstavljati samostalnu temu istraživanja, kaže za Danas autorka dr Kristina Jorgić Stepanović.

S druge strane, dodaje ona, konsultovane su novine koje su imale određene specifičnosti, a koje su takođe svojim značajnim tiražima uticale na formiranje javnog mnjenja.

– Primera radi, neizostavno treba pomenuti beogradske Opštinske novine. Iako su formalno bile glasilo beogradske lokalne samouprave, te su objavljivale zapisnike sa skupštinskih sednica kao i različite akte gradskih vlasti, uredništvo se neretko opredeljivalo za publikovanje tekstova koji su se bavili urbanizmom, higijenskim uslovima življenja, zdravstvenom zaštitom, lokalnom ekonomijom, istorijom i kulturom grada i sl. Određeni tekstovi publikovani u ovom listu bili su od ogromnog značaja za naše istraživanje, ističe ona.

Koautor Slavko Stepanović nadovezuje se sa činjenicom da tokom kasnih tridesetih godina 20. veka sve je veći broj tekstova koji odišu diskriminatornim, pa i agresivnim tonom.

– Iako se mora naglasiti da u ovom periodu nikako ne izostaju tekstovi koji se prema romskoj populaciji odnose vrlo afirmativno, vrlo je mučan utisak koji se stiče čitanjem određenih tekstova koji propagiraju eugeničku filozofiju, imajući u vidu sled tragičnih događaja koji su zadesili Rome uoči i po izbijanju Drugog svetskog rata u Evropi. Upravo ovo je bio osnovni razlog da izložba bude podeljena u dve celine – predratnu, koja se odnosi na period od 1929. do 1941. godine i ratnu, koja pokriva period od 1941. do 1944. godine. Za drugu celinu od presudnog značaja su bili listovi koji spadaju u red kolaboracionističkih glasila (Novo vreme, Obnova, Bodljikavo prase), nabraja Stepanović, podsećajući da je „o prirodi ovakve štampe, njenoj ulozi u propagandnom aparatu vlade Milana Nedića kao i formiranju poželjnih ponašanja i vrednosnih sudova proteklih godina pisano je u značajnom obimu“.

Izložbenu postavku „otvara“ pano o davno zaboravljenom prvom romskom glasniku kod nas.

Kao deo nezaustavljivog procesa emancipacije Roma u prvim decenijama 20. veka, u Beogradu su se pojavile prve novine na romskom jeziku – Romano lil (Ciganske novine). Pokrenute 1935. godine od strane Svetozara Simića, bile su ovo jedine novine na romskom jeziku koje su štampane u Kraljevini Jugoslaviji između dva svetska rata.

Iako sa idejom da izlaze jednom mesečno, novine su, usled nestabilnog izvora finansiranja, doživele svega tri broja. Simićeva zamisao je bila da Romano lil sadrže tekstove o romskoj istoriji, kulturi i tradiciji kako bi se šira populacija upoznala sa njihovim osobenostima, ali i da obuhvati tekstove koji bi podstakli Rome da se angažuju i zajedno rade na poboljšanju svog socioekonomskog položaja.

Tetkica Bibija je jedan od najautentičnijih romskih verskih praznika.

Ubrzana emancipacija Roma, naročito u Beogradu, rezultirala je osnivanjem različitih udruženja u prvim decenijama 20. veka.

Tako je 1. maja 1935. godine registrovano „Udruženje beogradskih Cigana svečara Tetkice Bibije“, koje je bilo aktivno sve do izbijanja Drugog svetskog rata. Na ikonama prikazana uglavnom kao visoka, mršava žena duge crne kose, bosa i okružena decom, Tetkica Bibija predstavlja najpre zaštitnicu dece, a potom i bolesnih.

Pored Roma pravoslavaca, na slavi su često bili prisutni neromi, koji su bili toplo dočekani i srdačno ugošćeni. Svi gosti bi dobijali komad slavskog kolača uz verovanje da će im on obezbediti dobro zdravlje do sledeće godine

Najčešća zanimanja koja su se sretala kod Roma u međuratnom periodu bila su vezana za muziku, kovački zanat i transport.

Muzička kultura se prenosila sa kolena na koleno a neki od najčešće opevanih motiva bili su nesrećna ljubav, ženska lepota kao i teška svakodnevica i prigušena bol usled odbacivanja.

Romska muzika sa svojim muzičarima je u međuratnom periodu u Kraljevini Jugoslaviji činila sastavni deo vašarskih veselja, s tim da je vremenom postala i neodvojiv deo svadbenih veselja, krštenja i drugih oblika proslava koje su se odvijale po kafanama i gostionicama.

Mnogi romski muzičari ostavili su neizbrisiv trag na jugoslovenskoj kulturnoj sceni: prvi orkestri koji su izvodili narodnu muziku na Radio Beogradu bili su „ciganski orkestri“, među kojima se naročito istakao kapelnik Anta Grujić.

Nažalost, mnogobrojni tekstovi koji su donosili vesti o Romima kao kradljivcima i razbojnicima i Romkinjama kao vračarama i prevarantkinjama doprinosili su opštoj stigmatizaciji ove populacije. „Prestupnici“ su predstavljani u kolektivnim, neindividualnim ulogama, dok su negativne osobine personalizovane, podvlače autori izložbe.

Prema mnogim istraživačima, stereotipne optužbe protiv Roma u štampi uoči Drugog svetskog rata služile su da „opravdaju“ rasnu antiromsku politiku i da neromsko stanovništvo na izvestan način „pripreme“ za eksterminaciju Roma, najčešće u koncentracionim logorima

Od druge polovine 19. veka u Evropi je sve uočljiviji prelaz motiva o ukradenom detetu iz književnosti u medije.

U Srbiji se on javlja krajem 19. veka i najčešći je u vidu deteta koje je ukradeno, oslepljeno ili na drugi način obogaljeno od strane Roma. U vreme Kraljevine Jugoslavije „vesti“ o Romima koji kradu decu postaju sve češće i drastičnije te su, osim što su izazivale paniku, dovodile i do nasilja prema romskom stanovništvu.

Takav slučaj dogodio se na vašaru u Varvarinu 1933. godine.

Nakon što su „prepoznali“ ukradeno dete, izvesni muškarci su pretukli na smrt dve Romkinje i Roma.

U dugom sudskom postupku je utvrđeno da je devojčica rođena slepa i da ju je majka dala čergarima na usvojenje jer zbog siromaštva nije mogla da je izdržava.

Ubijenu Romkinju slepa Ana je smatrala majkom.

Velika ekonomska kriza (1929-1933) nije zaobišla Kraljevinu, te se odrazila na život mnogih gradova, naročito jugoslovenske prestonice. U većini gradova Romi su najčešće živeli izdvojeno u svojim mahalama (malama).

Prostorna segregacija Roma danas se posmatra kao posledica, ali i simbol njihove socijalne marginalizacije.

Ovakve mahale neretko su menjale lokaciju usled raseljavanja, najčešće zarad naseljavanja srpskog stanovništva ili realizacije određenih urbanističkih planova.

Ipak, i pored mnogobrojnih primera segregacije, neophodno je istaći da one nisu nužno bile apsolutne: naprotiv, postoje primeri u kojima su Romi za prve komšije imali Srbe.

U praksi su različite ideje i akcije o raseljavanju ili rušenju romskih naselja nailazile na empatiju i izvestan otpor Srba. Takvi primeri su zabeleženi, između ostalog, prilikom raseljavanja Jatagan-male 1934. godine.

Nažalost, dolazak Hitlera i nacionalsocijalista na vlast u Nemačkoj 1933. godine označio je početak „teorijskih“ temelja za progon i uništenje romskog stanovništva, te se ovaj talas odražavao i na javno mnjenje Kraljevine Jugoslavije
Sastavni deo učvršćivanja nemačkog okupacionog aparata u Srbiji predstavljalo je antijevrejsko i antiromsko zakonodavstvo.

Tokom maja 1941. godine postalo je jasno da će se romska populacija naći na udaru kolaboracionističkih vlasti, budući da je bio jasan stav nacističke ideologije prema Jevrejima i Romima.

Tako je najpre doneta Uredba o štampi 20. maja, potom Uredba o vođenju pozorišta, Uredba o radu bioskopa i iznajmljivanju filmova i Uredba o kabareima i varijetetima 22. maja 1941.

Međutim, konačan status Roma u okupiranoj Srbiji definisan je Naredbom koja se odnosi na Jevreje i Cigane od 30. maja 1941.

Romska populacija izjednačena je sa jevrejskom, te je i za Rome postalo obavezno nošenje žutih traka.

Tako je, primera radi, Novo vreme izveštavalo o gradovima u kojima su „uspešno“ pobrojani Jevreji i Romi, navodeći precizan broj ljudi koji nosi žute trake.

Nosilac značajnog broja propagandnih aktivnosti Vlade narodnog spasa bilo je i Ministarstvo prosvete i vera. Glavni ideolog i idejni tvorac Srpskog kulturnog plana u okviru Ministarstva prosvete bio je Vladimir Velmar Janković.

Smatra se da je na prostoru Srbije uoči Drugog svetskog rata živelo oko 60.000 Roma. Međutim, precizan broj onih koji su stradali za vreme Drugog svetskog rata do danas nije utvrđen.

– Za istoriju nema „malih tema“ a ovo je možda jedna od onih koje nas pozivaju na istinsko preispitivanje, da se duboko zagledamo u sebe same: na kojim mestima imamo dovoljno empatije da prihvatimo drugog i drugačije, a na kojim mestima i dalje imamo često neopravdane, generacijski prenete predrasude, ne bi li ih osvestili i eliminisali, zaključuje na kraju razgovora autorka izložbe dr Kristina Jorgić Stepanović.

Romi tek od 1971. godine
Autori izložbe napominju da se termin „Rom“ koristi od Prvog svetskog kongresa Roma održanog 1971. godine, dok je za reč „Ciganin“ istaknuto da predstavlja pogrdan naziv za pripadanje romskog naroda.
Međutim, u jugoslovenskoj štampi u periodu između dva svetska rata kao i za vreme trajanja Drugog svetskog rata termin „Ciganin“ bio je ustaljen te, sagledavajući istorijski kontinuitet ne može biti vezan za pejorativno značenje.
Izložba „Između empatije i predrasuda: Romi u štampi Kraljevine Jugoslavije (1929-1944)“ je projekat koji je dobio podršku od strane švajcarske vlade u okviru projekta „Kultura za demokratiju“, koji sprovodi Hartefakt fond.