Između nebrige i neznanja

Jednom kad sam počela (neplanirano) da čitam dokumenta, dileme nije bilo.

Tema je sama „našla“ svog istraživača, a ja sam sve više počela da se zanimam za politiku socijalističke Jugoslavije u oblasti planiranja porodice budući da se ona, po mnogo čemu, razlikovala od one viđene u Zapadnoj i u Istočnoj Evropi.

S liberalizacijom propisa koji su regulisali prekid trudnoće krenulo se relativno rano, a već od početka 60-ih godina abortus je, na osnovu fleksibilno tumačenih socijalnih indikacija, postao široko dostupan.

Za razliku od zemalja Istočne Evrope, koje su se, tokom kasnih 60-ih i početkom 70-ih godina, sve više okretale pronatalističkoj politici i zaoštravale zakone koji su regulisali prekide trudnoće, u Jugoslaviji se, jednom kada su, pod određenim uslovima, pobačaji bili dozvoljeni, išlo isključivo na dalju liberalizaciju.

Štaviše, izdavanje savremenih kontraceptivnih sredstava nikada nije bilo vezano s bračnim stanjem, kao što je to bio slučaj u nekim evropskim zemljama do kraja 60-ih godina.

Međutim, dok su u razvijenim zapadnoevropskim društvima parovi birali pobačaj gotovo isključivo „kao rezervnu opciju“, u Jugoslaviji i na evropskom Istoku abortus je postao osnovni „metod“ planiranja porodice.

Sve šira upotreba modernih kontraceptivnih sredstava tokom 60-ih i 70-ih godina na Zapadu uticala je da se broj pobačaja ustali na ispod 0,6 po ženi.

Sa druge strane, na evropskom Istoku i u Jugoslaviji postojao je otpor prema pilulama i intrauterinim ulošcima, budući da se smatralo da zdravstveni rizik upotrebe ovih kontraceptiva umnogome premašuje potencijalne blagodeti.

Iako sam prvobitno planirala da se fokusiram isključivo na period socijalističke Jugoslavije, veoma brzo se ispostavilo da nehajni odnos prema reproduktivnom zdravlju i abortus kao osnovni „metod“ planiranja porodice imaju mučnu predistoriju u međuratnom periodu.

Kako se radilo o kontinuitetu na mnogim poljima koji nije trebalo zaobići, odlučila sam da problem planiranja porodice istražim u jednom širem periodu, odnosno da obuhvatim vreme postojanja obe Jugoslavije (1918–1991).

Ne negirajući delimičan uspeh politike socijalističke Jugoslavije na ovom polju, nastojaću da pokažem da su se i međuratna i posleratna država suočavale sa istim problemima i izazovima.

Iako su se socijalno-ekonomske prilike u zemlji menjale, životni standard rastao, a kontraceptivna sredstva postajala sve dostupnija, za većinu parova je tokom čitavog 20. veka abortus, prvo ilegalni, a potom legalni, ostao jedan od osnovnih „metoda“ planiranja roditeljstva.

Socijalističke vlasti, suočene s nagomilanim zdravstvenim i socijalnim problemima, odlučile su se za postepenu liberalizaciju pobačaja.

Međutim, početna namera zakonodavca nije bila emancipatorska niti je predstavljala davanje prava ženama da slobodno raspolažu svojim telom, već je bila način za saniranje zdravstvenih ali i ekonomskih posledica velikog broja ilegalnih abortusa.

Iako se radilo o modernom i nužnom rešenju, nedovoljna posvećenost edukaciji stanovništva i afirmaciji kontracepcije, uticala je da prekid trudnoće postane vrsta socijalnog ventila i „lakši“ put saniranja problema izazvanih relativno niskim životnim standardom, stambenom oskudicom, migracijama i brzim prelaskom radnika iz poljoprivrednih u industrijske delatnosti.

Autorka je istoričarka čija je knjiga „Između nebrige i neznanja: Žene, seksualnost i planiranje porodice u Jugoslaviji (1918-1991)“ nedavno objavljena u izdanju Arhipelaga.