Jovan Cvijić: Ni precenjivanje ni potcenjivanje

Rođen je 11. oktobra 1865. u Loznici, od majke Marije Avramović iz okoline Tršića i oca Todora, poreklom iz Stare Hercegovine. Njegov deda po ocu Cvijo bio je hajdučki harambaša, koji se navodno borio protiv Osmanlija, te su prezime Cvijić i Todor, a kasnije i Jovan očigledno dobili po dedinom imenu. Cvijići su osim Jovana imali još jednog sina i tri kćeri.

Iako je mnogo godina kasnije u jednom od svojih najčitanijih dela O balkanskim psihičkim tipovima lepo pisao i opisao dinarski tip očigledno po uzoru na familiju svoga oca, Cvijić je više pažnje posvetio drugom delu porodice, majčinom. Često je isticao da je u detinjstvu na njegovo duhovno obrazovanje najviše uticala majka i uopšte majčina porodica – mirna, staložena i domaćinska.

„Niko ne može kao majka da izazove vrline i razvije samopouzdanje kod svoga sina. Bezbrojne me veze i sad vezuju sa majkom, koje više osećam nego što ih mogu izraziti. Od nje sam dobio težnju za boljim i istinitim, i poznatu patrijarhalnu pristojnost. Ona me je inspirisala dubokim iako neodređenim težnjama za najvišim idealima“, pisao je.

Ne tako davno svi smo imali priliku da se upoznamo detaljnije sa školskim danima Jovana Cvijića i to u filmu, kasnije i TV seriji Šešir profesora Koste Vujića, gde su opisani srednjoškolski dani Cvijića i njegovih vršnjaka Miodraga Petrovića Alasa i Milorada Mitrovića u Prvoj beogradskoj gimnaziji. Posle srednje škole, umesto medicine koju je najpre želeo, Cvijić je zbog nedostatka novca za odlazak u inostranstvo na studije odlučio da ostane u Srbiji i studira geografiju. Nakon završene srednje škole godinu dana je predavao geografiju u Drugoj muškoj gimnaziji, a potom je 1889. otišao u Beč na studije geografije i geologije. Te godine objavio je prvi od njegovih mnogobrojnih radova, Ka poznavanju krša Istočne Srbije, a četiri godine kasnije doktorirao je na Univerzitetu u Beču.

Njegova doktorska teza Karst prevedena je na više jezika, a Cvijića je učinila bitnim u svetskim naučnim krugovima. Život je posvetio proučavanju Srbije i Balkanskog poluostrva, a za više od trideset godina naučnog rada objavio je nekoliko stotina radova. Jedno od najvažnijih dela je Balkansko poluostrvo, a osim toga, između 1922. i 1925. objavio je nekoliko vrlo značajnih knjiga poput Đerdapske terase, Karst i čovek i Karst i srpske narodne pripovetke. Napisao je i Geomorfologiju, u kojoj daje geomorfološki prikaz terena na Balkanskom poluostrvu, a koja ni danas nije izgubila na aktuelnosti. Prvi je koji je na ovim prostorima otkrio glacijaciju i to tako što je posmatrao okolinu Midžora, Stare planine i planinu Rilu u Bugarskoj.

Uporedo sa svojim čestim putovanjima i istraživanjima Balkana, pre svega, Cvijić je razvijao i svoju akademsku karijeru. Osnovao je Srpsko geografsko društvo, bio predsednik Srpske kraljevske akademije, ali i osnivač i jedan od prvih profesora Beogradskog univerziteta. Osim njega, oktobra 1905. kada je Univerzitet osnovan bilo je još sedam redovnih profesora – Sima Lozanić, Jovan Žujović, Mihailo Petrović Alas, Andra Stevanović, Dragoljub Pavlović, Milić Radovanović i Ljubomir Jovanović.

Cvijić je odigrao važnu i aktivnu ulogu u reformama školstva i to tako što je osnivao posebne katedre za etnologiju, a presudno je uticao na otvaranje pet novih fakulteta Medicinskog, Poljoprivrednog i Bogoslovnog u Beogradu, Filozofskog u Skoplju i Pravnog u Subotici.

Na odseku za geografiju organizovao je proučavanje antropogeografije i etnografije kao sporednih predmeta, a bio je osnivač i pokretač antropogeografsko-etnološke škole. U svojim antropogeografskim istraživanjima izučavao je migracije, tipove kuća, naselja, kulturu i nasleđe, psihološke tipove, narodnu nošnju.

„Treba obaveštavati naučne krugove i javno mnjenje u svetu. Čovek često i ne sluti koliko se time može učiniti. Svet je pun briga, i veliki narodi imaju da misle o celoj Zemljinoj površini. Istina, taj svet često ima rđava iskustva s Balkancima, i nije sklon odmah verovati i najboljima od njih. Za svako pravo i za svaku akciju Srbije treba strani svet zadobiti i raspoložiti istinom i što je moguće preciznijim dokazima. Pravo nacionalno osećanje ne sme da bude osećanje mržnje prema drugim narodima, zatim ne sme da bude precenjivanje svoje vrednosti i svojih prava, a potcenjivanje osobina i prava drugih naroda“, istakao je Cvijić u knjizi O nacionalnom radu.

Jovan Cvijić bio je počasni doktor Univerziteta Sorbone i Karlovog univerziteta u Pragu. Srpska vlada ga je 1918. imenovala prvim stručnjakom za etnografske granice, a početkom 1919. postavljen je za predsednika teritorijalne sekcije u okviru državne delegacije na Mirovnoj konferenciji u Parizu, gde su, zahvaljujući njegovom zalaganju kao etnogeografa, ali i zalaganju Mihajla Pupina, tada već poznatog naučnika, određene granice nove države Kraljevine SHS. Novostvorenoj državi tada su pridodate teritorije poput Banata, Baranje, Dalmacije, Bleda, Bohinja i Triglava.

Za života primio je 10 priznanja, bio je član osam akademija nauka, 16 geografskih i prirodnjačkih društava, a u dva navrata bio je i rektor Beogradskog univerziteta, najpre 1906/07, a potom i 1919/20. godine.

Cvijić je bio osnivač i upravnik Geografskog zavoda pri Filozofskom fakultetu, od 1893. pa sve do smrti. Zajedno sa grupom geografa i prirodnjaka osnovao je i Srpsko geografsko društvo 1910. kojim je predsedavao do smrti 1927. godine. Osnovao je i Glasnik Srpskog geografskog društva 1912. godine. Srpska akademija nauka i umetnosti osnovala je posle Drugog svetskog rata Geografski institut koji od 1961. godine nosi naziv Jovan Cvijić.

Govorio je engleski, nemački i francuski, a znao je napamet i Gorski vijenac. Deo stručne javnosti smatrao je da je Cvijić priznao makedonski narod kao posebnu naciju, dok su drugi tvrdili da ih je doživljavao kao južne Srbe. Govorio je da je bitno da Srbija ima izlaz na Jadransko more, bio je sa srpskom vojskom na Solunskom frontu, a posle rata poslat je u Švajcarsku, gde je zastupao interese domovine i sakupljao materijalnu pomoć.

Bio je oženjen Ljubicom i nisu imali dece. Umro je 16. januara 1927. u Beogradu i sahranjen na Novom groblju.

Škole, muzeji, novčanice

U Srbiji postoji veliki broj osnovnih, ali i srednjih škola koje nose naziv po ovom priznatom srpskom naučniku. U Beogradu postoji i Memorijalni muzej Jovana Cvijića koji je smešten u njegovoj porodičnoj kući u Ulici Jelene Ćetković broj 5. Kuća je sazidana 1905, a pod zaštitom države kao spomenik kulture je od 1963. godine.

Uz ostale znamenite ljude sa ovih prostora Nikolu Teslu, Vuka Karadžića, Slobodana Jovanovića, od pre 13 godina i Jovan Cvijić je zaslužio mesto na jednoj novčanici. Narodna banka Srbije 17. septembra 2004. pustila je u opticaj novčanicu od 500 dinara sa njegovim likom.

O dinarskom tipu

Cvijić je pisao o različitim tipovima ljudi, a možda najviše detalja i pažnje posvetio je dinarskom tipu, za koje je, između ostalog, rekao da su ljudi živog duha i tanane inteligencije. „Obdareni živom i raznovrsnom osećajnošću, oni se često povode za svojom maštom, koja je vrlo živa i bogata, kao i za prvim impulsom oduševljenja i srdžbe. U svojim se akcijama obično inspirišu pobudama moralne i duhovne vrste; materijalni interesi imaju samo ulogu drugoga reda. Da bi se izazvala najveća suma njihove snage, treba dirnuti u njihovu osećajnost, osetljivost, u njihov individualni i nacionalni ponos; treba istaći pitanje časti ili ideal pravde ili slobode. To su glavni uzroci strasti koji pokreću dinarske ljude kao i uzroci sukoba koji se među njima javljaju; otuda proizilazi srećan ili nesrećan tok njihova života, mnogo više nego što potiče od sebičnosti ili od lakomosti. Sa ovim se inspiracijama mešaju rasni instinkt, instinkt za životom i za razvijanjem, instinkt da se izvojuje svoje mesto u svetu i da se da svoja puna mera, instinkt čija je snaga ogromna. Dinarski čovek ne veruje, da ima teškoća koje ne bi mogao savladati. Njegova je vera nepomućena, pouzdanje bezgranično“, pisao je Cvijić.

Podržala Ambasada SAD u Beogradu. Stavovi izneti u tekstu su stavovi autora i nužno ne izražavaju stavove Vlade SAD