Jugoslavija se ne može zaobilaziti, već se njome treba baviti

Da li je vremenska distanca od stotinu godina dovoljna da se, posle iskustava koja su je pratila, o državi i posebno njenim idejnim ishodištima ali i jugoslovenskoj državi kao istorijskoj realnosti, donosi jasan i nepristrasan sud.

Nastala posle kataklizme Prvog svetskog rata, koji je sa milionima mrtvih poslao na stranice istorije političku kartu Evrope kakvu je svet poznavao i na kojoj su dominirala stara carstva (Rusko, Otomansko, Habzburško), uz novo, Nemačko, jugoslovenska država je bila deo onih idejnih stremljena, kulturnih i nacionalnih politika začetih u prvoj polovini 19, razvijanih i širenih do 1914, koja su, svako na svoj način, iz različitih nacionalnih i kulturnih osobenosti, odražavala položaj brojnih malih srednjoevropskih i jugoistočnoevropskih naroda pritisnutih teškom senkom „velikih“, vladajućih u državama čiji su bili podanici.

NJeno rođenje bilo je ne manje i rezultat, u dramatičnoj stvarnosti pozne jeseni 1918, politike velikih pobednika u ratu, njihovih koncepcija o novoj podeli moći, ali i „iznuđen“ rezultat onoga što je donelo učešće Srbije u ratu sa svim njenih vojnim i političkim postignućima, kao i napora političkih vođa južnoslovenskih naroda razvaljene Habzburške države da u okrilju nove pronađu svoje novo državnopravno, kulturno i identitetsko sigurno utočište, koje će pružiti i istorijsku šansu kroz ujedinjenje svekolikom razvitku unutar svakog do tada priznatog entiteta: Srba, Hrvata, Slovenaca.

Zidanje nove državne kuće od političkog materijala koji je 1918. bio na raspolaganju, bio je složen i težak zadatak, sa inžinjerima i majstorima koji su imali različita shvatanja kako treba i od čega zidati, koliko svaki od budućih stanara i vlasnika treba da uloži u nju, šta unosi, a šta je – u okolnostima koje su bile daleko od povoljnih za takav poduhvat – potrebno ostaviti pred vratima. Ona je bila i pitanje istorijskog izbora i svesti da je preživljavanje u svetu kakav je nastajao posle rata moguće samo u okupljanju, sažimanju svih svojih pojedinačnih resursa.

Da pojednostavimo: zajednička država nije bila samo rezultat idealizma intelektualne elite, već je bila shvaćena kao politički pragmatično, egzistencijalno pitanje, političko, ekonomsko, kulturno, nacionalno, svih koji su u nju ulazili.

Razočaranje, suočavanje sa partikularizmima, politički sukobi, nedostatak političkog takta i spremnosti na kompromis, uz ekonomsku i društvenu nerazvijenost, neprijateljsko okruženje i sve veći broj spoljnih ali i unutrašnjih neprijatelja, utirali su put u krvavi pokušaj njenog potpunog brisanja u Drugom svetskom ratu. On je ostavio ostavio duboke ožiljke okupacijom, teritorijalnim rasparčavanjem, bratoubilačkom borbom, kolaboracijom, genocidom u NDH, ali je bio obeležen i širokim oružanim otporom i jednim novim ideološkim i političkim konceptom koji će je postaviti na drugačije osnove, sada kao jednopartijsku, socijalističku federaciju, u drugačijem okruženju, sa drugačijim shvatanjem odnosa u državi, društvu, i jugoslovenskom, i svakom pojedinačnom nacionalnom, starom i novom identitetu.

U svom dvojstvu, kao Kraljevina, i socijalistička Republika, kao centralistička i federalistička, ona je bila zamišljena kao modernizacijski i emancipacijski projekat, koji je zahtevao i kompromise. Svođenje istorijskih računa je Sizifovski posao: ko je bolje a ko lošije prošao, šta je ko uneo a ko je šta iznosio, da li je bila spolja nametnuta ili pak tragična istorijska greška, ko je bio u njoj tamničar a ko utamničeni i slično – priča je bez kraja i zadovoljavajućih odgovora.

O Jugoslaviji treba razmišljati i govoriti baveći se njome i istražujući njenu prošlost, ne zaboravljajući istorijski kontekst, društvene, kulturne, političke okolnosti, barem pokušati sa stanovišta onoga što nude instrumenti nauke da se ona razume kao istorijska pojava u svom njenom složenom, istorijom zapletenom i prepletenom izdanju i vidovima. Potrebno je pristupati ovom zadatku sa naučnički oprezom da bi se ona razumela – ne sa stanovišta sudije ili advokata odbrane – već onoga ko makar pokušava, boreći i sa sopstvenim iskustvom, da pronikne u ovaj, u prošlosti ovog prostora, izuzetan važan fenomen, koji je ostavio svojim postojanjem dužim od sedam decenija jednu, po svemu izuzetno složenu, istoriju sa svim njenim sastavnicama.

Jedan stručan i, po mojem sudu, racionalan pristup, u ovom obimu, kako to nalažu muzeološki principi, nudi i ova izložba, koju je Muzej Jugoslavije, u saradnji s drugim srodnim institucijama, pružio na uvid i sud posetilaca.

Države koja je bila deo životnog, kulturnog, društvenog i nacionalnog okruženja dobrog dela nas, više nema na karti Evrope; ostala je kao „recidiv“ u vidu „mentalne mape“ i „kulturne mape“, koje su mnogo dublje i žilavije od onih koje crtaju i cepaju politike i ratovi.

Brisati više od sedam decenija njene istorije iz pojedinačnih nacionalnih iskustava svakog od naroda koji su živeli u njenim granicama znači odricanje od važnog dela sopstvenog istorijskog iskustva. Jugoslavija je, hteli ili ne, uglavljena svojim trajanjem, postignućima i razočaranjima, u sve naše istorije prošlog stoleća. Ne može se zaobilaziti, već se njome treba baviti.

O njenom dugom, mučnom i krvavom umiranju i posledicama, rezultatima, efektima, dostignućima i manama, takođe treba razmišljati i suditi na osnovu onoga što pruža ili će pružiti nauka, koliko je to uopšte moguće, oslobođena pritiska nacionalnih politika i pregrejanih emocija.

Autor je istoričar