Molitvena univerzalna slika sveta

Na njoj su izloženi radovi monahinje Marije (Antić) iz manastira Rođenja svetog Jovana Krstitelja u Jasenovcu, koji je na pragu 20. veka vaskrsao na mestu najvećih zločina i stradanja u istoimenom logoru u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj.

„Zbog vernosti Bogu i Božijoj pravdi,

Postradaste telom, zemlja se rastuži;

Al’ spasoste duše, nebo se veseli,

A preci se vaši nebom raspevaše,

Na kapiji Raja sretoše vas s pesmom:

“Imena su vaša u Knjizi večnosti;

Ulazite u Raj, deco besmrtnosti.“

Sad u carstvu večnom, gde je večno Danas

Bez Juče i Sutra, molite se za nas.“

Ovako peva Glas 8, tropara za jasenovačke novomučenike, koji zauzima centralno mesto ove postavke potvrđujući da je ona zapravo jedna velika molitva.

U njoj snagom i lepotom radova monahinje Marije, u kojima se mešaju srpska i ruska ikoponisačka tradicija sa naivom i elementima stripa i grafike Dalekog istoka, srastaju tragedija jasenovakih žrtava i obnovljeni život današnjeg manastira brišući granicu između Neba i Zemlje.

Na radovima monahinje Marije duše jasenovačkih mučenika, sestrinstvo manastira, njegov nebeski zastupnik sveti Jovan Kristitelj, zajedno sa svetim Georgijem, anđelima i starozavetnim prorocima mole se i raduju u slavi Bojoj u kojoj su u „Jasenovačkom obrazu“ deca nastradala u zloglasnom logoru zajedno sa Gospodom.

Jednostavnost koncepta izložbe pokazuje da su nebeska dimenzija radova, citati iz Starog i Novog zaveta, molitve iz službe jasenovačkim novomučenicima najpotresnije svedočanstvo da je „sa Gazimestanom i Plavom grobnicom Donja Gradina naše najveće groblje sa 115 velikih masovnih grobnica i neznanim mnoštvom rasutih grobnica“.

– Radovi mati Marije sadrže suptilnu vezu sa realnim sakralnim slikarstvom hrišćanske pravoslavne crkve i ruske ikonopisačke škole. Radove izvodi autorka koja je monahinja, a ne školovani likovni umetnik. To je važno naglasiti kako bismo pravilno razumeli da je u ovom slučaju umetnost iskorišćena kao pojam i svojevrsni kanal za sprovođenje duhovne i univerzalne, skoro pa božanske misli kako bi se ona otelotvorila na radovima mati Marije. Autorka je inspirisana stvarnim i tragičnim događajima u koji su se tokom Drugog svetskog rata odigrali u Jasenovcu. Stoga su njeni radovi ikonične predstave i svevremeni svedok vremena i područja koje je i dalje mesto bola, stradanja, patnje, sećanja… Ono što je važno prepoznati u ovim jedinstvenim delima jesu univerzalne slike sveta koji i danas strada, scene koje se iznova ponavljaju, prizori u kojima možemo prepoznati i raspeće Hristovo kao lično stradanje, ali i simbol svevremene patnje pojedinca i čitavog čovečanstva – kaže za Danas istoričar Dejan Ristić, koordinator izložbe u Istorijskom muzeju Srbije.

Ristić ukazuje i da „izložene slike, iako suptilne i u svom formatu, koloritu, tehnici i pristupu umetnosti, reflektuju i budući strah koji opstaje i hrani se patnjom iz nedavne prošlosti naroda, strah od apsolutnog razaranja humanosti, čovečnosti, nemanja svesti o nežnosti i potrebama drugog, zbog čega pozivaju na preispitivanje i razmišljanje o tome šta znači biti čovek“.

Monahinja Marija po obrazovanju je tehnolog – inženjer zaštite životne sredine. Monaški život započela je u Blagoveštenjom manastiru Beška na jednom od ostrva Skadarskog jezera. Tu je počela i da slika. Sa delom beškog sestrinstva, a po blagoslovu pokojnog mitropolita crnogorko-primorskog Amfilohija (Radovića), od 2016. je na poslušanju u Jasenovačkom manastiru, u kome je i sedište Eparhije slavonske.

Izložbu radova monahinje Marije, koja će trajati do 22. maja, priredili su Odbor za Jasenovac SPC, Muzej žrtava genocida i Istorijski muzej Srbije.

Parastosi, rušenja i obnove

Osim 22. aprila kad se u SPC služi poseban pastos za žrtve u Jasenovcu i ostalim logorima i stratištima u Drugom svetskom radu, Sveti arhijerski sabor 2010. odredio je 13. septemar kao dan sećaja na jasenovačke novomučenike. To je datum kad je 1984. obnovljena crkva Rođenja svetoj Jovana Krstitelja u Jasenovcu, koji se nalazi na tromeđi između Slavonije, Banije i BiH. Jasenovački Srbi ovaj hram sagradilii su 1775, a pri crkvi je od 1847. radila i srpska verska škola. Stradao je u Drugom svetskom ratu, 1941. kad su ustaške vlasti naterale prve logoraše da ga sami sruše, a 1945. razrušen je i parohijski dom iz 1887. godine. Partizanske trupe ušle su u logor, čiji broj žrtava još nije tačno utvrđen, 30. aprila 1945. godine. Crkva obnovljena 1984, ponovo je oštećena 1991. u oružanim sukobima tokom raspada bivše SFRJ i 1995. u operaciji Bljesak. Obnovljena je pet godina kasnije kad je tadašnji episkop slavonski Sava (Jurić) ovaj hram proglasio za manastir.

Novo Kosovo

U SPC Jasenovac ima status „Novog Kosova“. Na otvaranju izložbe u Istorijskom muzeju episkop slavonski Jovan (Ćulibrk) ukazao je i na njihovu sadašnju vezu. Prema njegovim rečima, monahinja Marija u Jasenovac je došla iz srednjovekovnog mastira Beška, čiji je kritor Jelena Balšić, kći kneza Lazara i kneginje Milice, koja je i prva pomenula svog oca kao „svetopočivšeg“, čime je postavila temelj njegovog kulta koji predstavlja krunu Kosvskog zaveta.