Nadeždin aktivizam čini je samostalnom ženom u patrijarhalnoj srpskoj sredini

Autori izložbe koja će trajati do 15. aprila su profesori Lidija Merenik i Igor Borozan.Oni su uz pomoć muzejskog savetnika Evgenije Blanuše i kustoskinje Jasmine Cukić „pružili studiozne uvide u likovni opus Nadežde Petrović, koji je na izložbi predstavljen kroz hronološko-tematske celine“, osvetlivši i druge strane njene ličnosti. Nadežda Petrović nije bila samo slikarka, već i prva žena fotograf u Srbiji, učiteljica crtanja, pokretač likovnih manifestacija i likovnih društava, likovni kritičar, dramski pisac, osnivač i prvi sekretar Kola srpskih sestara, borac za nacionalnu stvar i žensku emancipaciju, dobrovoljna bolničarka… Zato je ova 2023. definitivno godina Nadežde Petrović – od Uneskovog kalendara u kome je 150. godišnjica njenog rođenja do projekta Čačak, prva nacionalna prestonica kulture. Izložba u Narodnom muzeju Srbije ima centralno mesto u obeležavanju njenog jubileja.

Autori postavke nisu se ograničili samo na dela Nadežde Petrović iz fundusa Narodnog muzeja u Beogradu već su izloženi i njeni radovi koji se čuvaju u ovdašnjem Muzeju savremene umetnosti, Umetničkoj galeriji Nadežde Petrović u Čačku, Spomen-zbirci Pavla Beljanskog i Galeriji Matice srpske u Novom Sadu. Pored slika koje su postavile temelje srpskog modernog slikarstva u Velikoj galeriji Narodnog muzeja izložene su i fotografije Nadežde Petrović.

„Imajući u vidu da je naša čuvena slikarka razvijala izrazito samosvojan pristup slikarstvu i formirala autentičan likovni izraz, koji izmiče idejama starije generacije i mišljenjima njenih savremenika, postavka je osmišljena u skladu sa vodećim temama i motivima njenog slikarstva. U razvojnoj liniji od minhenskog perioda, slika zemlje i naroda, impresionističke epizode i nacionalnog narativa, do dela koja nastaju u Parizu, kojima Nadežda Petrović ostvaruje pobedu moderne slike sa prevagom likovnog nad ideološkim“, kažu u Narodnom muzeju.

Na pitanje u kom umetničkom, društvenom pa i političkom kontekstu danas možemo tumačiti ovom izložbom definisanu modernost i nacionalno kod Nadežde Petrović, profesorka Lidija Merenik odgovara da su “u biografiji Nadežde Petrović umetničko i političko delo toliko izazovno srasli jedno sa drugim, da su, budući da su dinamični, brzi, kontroverzni, puni aktivizma, strasti i stradanja i danas neodoljivo otvoren sistem za dalje analize“.

– Zato je moguće otvoriti još neka pitanja o njenom delu. Ona se pre svega odnose na problematizovanje Nadeždinog umetničkog i političkog aktivizma, koji je čini modernom, samostalnom ženom u patrijarhalnoj srpskoj sredini na prelomu vekova, gde je 92 posto žena nepismeno. Ona se sistematski školuje u Beogradu i u inostranstvu, zaposlena je, pasionirano putuje i krči svoj sopstveni put u Srbiji, na hrvatskoj i slovenačkoj umetničkoj sceni ne samo kao umetnica, već i kao spiritus movens novih umetničkih i političkih ideja, pokreta i udruženja. Danas na nju gledamo kao na tvorca srpske moderne i posmatramo je u tom kontekstu – kao zagriženog borca za modernu sliku i emancipaciju kako tematskog sadržaja, tako i likovnog jezika. Društveni i politički kontekst iščitavaju se u njenom angažmanu i plemenitoj humanitarnoj misiji bolničarke, gde je 1915. i izgubila život – kaže za Danas profesorka Merenik.

Prema njenim rečima, „pouka za današnje vreme bila bi da je Nadežda Petrović uzor napretka, moralne odgovornosti i časti svake vrste, sledbenica nove državotvornosti oličene u projektu južnoslovenskog ujedinjenja i najviše od svega – začetnica moderne. To je taj „dug koji je odužila na sopstveni način“, kako u jednom pismu obećava majci. To je samostalnost koju je stekla, kao žena, u patrijarhalnoj srpskoj i balkanskoj sredini u prvim godinama 20. veka – naglašava profesorka Merenik.

Naziv izložbe u Narodnom muzeju otvara i pitanje kako u slučaju Nadežde Petrović treba posmatrati odnos srpstva i njenog jugoslovenskog opredeljenja, pogotovo što su kasnija politička iskustva pokazala da to ne ide uvek zajedno.

– Po pitanju odnosa srpstva i jugoslovenstva čini se da Nadežda nije imala nedoumica. Odnegovana u nacionalnom duhu, ali i aktivni sudeonik aktuelnih političkih, ideoloških, i kulturnih okvira vremena, a koji su zagovarali stvaranje šire zajednice Južnih Slovena, Nadežda je postala vatrena zagovornica jugoslovenstva kao kulturne životodavnosti Balkana. Borbeno delujući u Jugoslovenskoj umetničkoj koloniji, sarađujući sa slovenačkim umetnicima, gromadnom figurom Ivana Meštrovića i dalmatinskim umetničkim udruženjem Medulić, Nadežda je svoje srpstvo videla kao osobenu emancipatorsku strukturu unutar šireg jugoslovenskog kulturnog prostora, koji je umnogome sadejstvovao i sa političkim programom kralja Petra Karađorđevića i državnom politikom. Srpstvo kao osnov njenog identiteta je nesliveno utkano u optimističnu viziju integralnog jugoslovenstva, koje se na koncu pokazalo kao utopijska ideja, u okviru koje je s verom i požrtvovanošću Nadežda sprovodila svoj revolucionarni umetnički projekat, potvrdivši u njenom slučaju da je nacionalno moderno, a moderno nacionalno – objašnjava profesor Igor Borozan.

Nacionalni identitet

– Nadeždin nacionalni identitet nedvojbeno je utkan u njen život i likovno delo. Određeni broj tematskih celina u kojima su srpski etos i patriotsko osećanje neraskidivo povezani svedoče o spajanju nacionalnog i modernog u jedinstven narativ. U potpunosti nerealizovani Kosovski ciklus, kao i niz predstava iz ratnog perioda – Balkanski ratovi, Veliki rat – svedočanstvo su Nadeždinih nastojanja da vizuelizuje svoj nacionalni identitet kroz slike nacionalnih simbola, ali i savremenih događanja u razornoj kataklizmi otadžbinskih ratova – naglašava profesor Borozan.

Saradnja

Izložba „Modernost i nacija“ posle Beograda trebalo bi da gostuje u Galeriji Božidar Jakac u Kostanjevici na Krki, Muzeju savremene umetnosti Republike Srpske u Banjaluci, Umetničkoj galerije Nadežda Petrović u Čačku i Galeriji savremene likovne umetnosti Niš. U Narodnom muzeju kažu da je “od izuzetne važnosti to što je ovaj izložbeni projekat realizovan u najboljem duhu međuinstitucionalne saradnje, koja je obuhvatila Srbiju, RS i Sloveniju, zahvaljujući čemu će vredna dela Nadežde Petrović biti predstavljena kao kulturna baština koja pripada svima”. Tu međunarodnu vrednost Nadeždine godišnjice potvrdio je i Unesko upisivanjem datuma njenog rođenja u svoj kalendar jubileja za 2023. godinu, a na predlog Srbije, Slovenije, BiH i Francuske.

Petrovići i „deca umetnosti“

Iako se ove godine navršava i 125 godina od rođenja brata Nadežde Petrović pisca Rastka Petrovića, izložba u Narodnom muzeju, prema rečima profesorke Merenik, ”prevashodno je usredsređena na Nadeždino umetničko delovanje i nastanak prve moderne u Srba”. – Na marginama toga, srećemo se i sa članovima porodice – roditeljima, sestrama, najmlađim bratom Rastkom. O tome se više može pročitati u katalogu-monografiji. Ne treba smetnuti s uma da je Rastko dvadeset pet godina mlađi od Nadežde – uz obrazovane roditelje i širu porodicu, uz učene sestre, Rastko je najmlađe „dete umetnosti“. Jedno od tih svedočanstava je i Nadeždin portret Ksenije Atanasijević kao maturantkinje (1912) i Rastkove drugarice; drugo bi bilo da je Nadežda mogla svakako uticati na Rastka uprkos ili baš zbog tolike razlike u godinama. Početak Prvog svetskog rata zatekao ih je u Veneciji, kuda ga je Nadežda povela kada je imao šesnaest godina. On je, kao dete, bio svedok umetničkih okupljanja u beogradskoj porodičnoj kući, u koju su zalazili mnogi umetnici, pomenimo samo najstarijeg, Đorđa Krstića ili umetnike poput Ivana Grohara, te Ivana Meštrovića. Ovo je posebno zanimljiva tema koja tek čeka da bude istražena i ispričana – s obzirom da Rastko 1921. uspostavlja temelj srpske moderne likovne kritike, baš kao što je njegova starija sestra Nadežda uspostavila temelj srpskog modernog slikarstva – kaže profesorka Lidija Merenik.