Od zimske razonode do dobra planetarnog značaja: Naivno slikarstvo iz Kovačice upisano na Uneskovu svetsku listu nematerijalnog kulturnog nasleđa

Kako je saopšteno je iz Minitarstva kulture, Uneskov Međuvladin komitet za očuvanje nematerijalnog kulturnog nasleđa čine 24 države izabrane od 180 država potpisnica Uneskove Konvencije o očuvanju nematerijalnog kulturnog nasleđa, a na zasedanj koje je u toku u Paragvaju razmatraju se 63 nominacije za upis na tri liste nematerijalnog kulturnog nasleđa.

– Kovačičko naivno slikarstvo je šesto po redu dobro koje je upisala Repblika Srbija na Uneskovu Reprezentativnu listu nematerijalne kulturne baštine sveta za poslednjih deset godina. Predlog i nominaciju uradio je Komitet za nematerijalnu kulturnu baštinu pri Etnografskom muzeju na svoj poslovično profesionalni i stručni način, koji je omogućio da predlog odmah prihvate Uneskova ekspertska tela – objašnjava za Danas profesor Goran Milašinović, predsednik nacionalne Komisije za saradnju sa Uneskom.

Prema njegovim rečima, „iako Slovaci u Srbiji nisu najbrojnija nacionalna manjina, poznati su po kulturnim i umetničkim aktivnostima, od kojih su naivno slikarstvo i proslava Uneskovog Dana maternjeg jezika najzapaženiji“.

– Naivno slikarstvo Slovaka u Kovačici treba posmatrati kao deo originalnog opšte jugoslovenskog projekta naivnog slikarstva sa početka 20. veka, budući da se nije razvilo van granica Jugoslavije, uključujući Slovačku. Iako je reč o slikarima bez formalnog umetničkog obrazovanja, u vreme nastanka naivno slikarstvo je dodirivalo najsavremenije trendove vizuelne umetnosti, koji su se nakon dekonstrukcije akademizma vrtoglavo menjali, naglasivši u jednoj fazi revitalizaciju primtivizma i spirtualizma. Sa vremenske distance od jednog veka teško je reći koji su inicijalni motivi stajali iza naivnog slikarstva u Kovačici, ali činjenica da se na njima nije odustalo od figuracije i narativa neodoljivo upućuje na zaključak da je reč o supstituciji i demontaži sveukupnog kulturnog kruga, u koji spada i njihov specifični jezik. Do upisa ne bi došlo da se ovo naivno slikarstvo nije očuvalo u izvornom obliku do današnjih dana. Od presudnog značaja bila je posvećena, dugogodišnja aktivnost lokalnih kulturnih radnika i dve galerije, kao i svest o značaju ovog upisa u glavama kovačičkih opštinara – kaže profesor Milašinović.

Istoričari umetnosti smaraju da je u slučaju naivnog slikarstva u Kovačici, „sve počelo iz zimske dokolice” 1939, kad su Martin Paluška i Jan Sokol počeli da slikaju, a tri godine kasnije pridružio im se Mihal Bireš. Posle Drugog svetskog rada grupa dobija i četvrtog člana Vladimira Boboša sa kojim osniva likovnu sekciju pri Kulturno-prosvetnom društvu „Pokrok“ – “Napredak” u koju ulaze i Martin Jonaš i Jan Knjazovic. Počeli su sa kopiranjem poznatih slika i preslikavanjem razglednica, ali je preovladala potreba ovih samoukih umetnika da svoj prirodan talenat i tehničko umeće iskažu sopstvenim likovnim izrazom.

Iako svetska naivna umenost svoje korene vuče iz 19. i sa početka 20. veka i od Andrija Rusoa, francuskog postimpresionističkog slikara naivca, po zanimanju carinika, njegove kolege po žanru iz Kovačice prvu zajednčku izložbu održale su 1952, u lokalnom domu kulture. Između oduševljenja i osporavanja, 1953. pojavli su se prvi samostalni originalni radovi Martina Jonaša „Žetva u Banatu“ i Jana Sokola „Kićenje neveste“ pa se ova godina smatra zvaničnim “rođenjem“ naivnog slikarstva u Kovačici. Dve godine docije pri domu kulture otvorena je seoska Galerija naivne umetnosti, koja će 2025. obeležiti sedam decenija rada. U njoj se čuvaju slike samoukih majstora koji su svojim likovnim darom proslavili Kovačicu širom sveta.

Galerija naivne umetnosti pri Domu kulture u Kovačici 2008. dobila je status ustanove kulture, a potom i institucije od posebnog nacionalnog značaja za Slovake, čije je suosnivač postao Nacionalni savet slovačke nacionalne manjine. Kao svoju imovinu Galerija je dobila Spomen dom Martina Jonaša, a na raspolaganje i veliki broj eksponata. Od prve zajedničke izložbe pre 72 godine naivno slikartsvo u Kovačici stiglo je do Uneskove liste svetske nematerijalne baštine.

Prvi period naivne umenosti u Kovačici pripada njenim rodonačelnicima: Martinu Paluški, Janu Sokolo, Mihailu Birešu, Martinu Jonašu, Janu Knjazovicu, Janu Venjarskom… koji su bojama preuzetim iz prirode i narodne nošnje slikali prizore iz života seljaka. Tokom procvata naive, šezdesetih i sedamdesetih godina 20. veka, novu svežinu u ovaj pravac unele su žene, a umenička iskra iz Kovačice proširila se na susdeno selo Padine i šire – Pančevo, Vojlovicu, Zrenjanin, Aradac, Opovo. U Galeriji izlažu: Alžbeta Čižikova, Zuzana Halupova, Eva Husarikova, Katarina Karlečikova, Katarina Kožikova, Ana Lenhartova, kao i Ondrej Venjarsk, Ondrej Pilh, kao i slikari iz Padine Jan Husarik, Mihal Povolni i Jan Bačur. Svi oni slikaju tradiciju, običaje i folklore slovačkog naroda, ali se naiva iz Kovačice tematski i pikturalno razlkuju od radova iz Padine.

Poslednji i najduži period u razvoju naivnog slikatsva obežežen je promenama i različitošću sadržaja, izbora tema i motiva, predmeta interesovanja i promenom stilova, a menja se i nacionalni sastav slikara. Lista umetika je poduža i obuhvata više generacija. Tu su: Zuzana Vereski, Tomas Hriešik, Nada Korenj, Desa Morar Petrov, Mihal Povolna, Pavel Povolni Juhas, Eva Svetlikova, Štefan Varga, Jan Žolnaj, Marina Petrikova Pavel, Jozef Havijar, Jan Hriješik, Juraj Lavroš, Pavel LJavroš, Rozalija Markov, Štefan Varga, Marija Vargova, Drago Terzić.

Podizanje ugleda i svesti

– Svako dobro upisano na neku od Uneskovih svetskih lista podiže ugled Srbije u toj organizaciji, a u državi podiže svest o značaju pozitivne globalizacije. Uneskove aktivnosti daju šansu da ljudi žive u miru i prosperitetu, poštujući prirodu, i da se sadašnja i buduće generacije čovečanstva povežu i zaštite od uništavanja. Ovim upisom Kovačica, koja je i do sada bila značajna turistička destinacija, povećaće broj domaćih i, naročito, stranih turista, Republika Srbija će biti još više ponosna na „svoje“ Slovake, a svet će dobiti nazobilaznu tačku na mapi globalnog umetničkog i kulturnog stvaralaštva – ističe profesor Goran Milašinović.

Šesti srpski „elemelent“

Pre naivnog slikarstva iz Kovačice na Uneskovu Reprezentativnu listu nematerijalnog kulturnog nasleđa iz Srbije upisani su: Porodična slava (2014), Kolo, tradicionalna narodna igra (2017), Pevanje uz gusle (2018), Zlakusko lončarstvo (2020) i Društvene prakse i znanja u vezi sa pripremom i upotrebom tradicionalnog pića od šljive – šljivovice (2022).