Neolitski lokalitet Usek na Banjici: Ko ga je raskopao i uništio i koliki je njegov arheološki značaj?

Neolitski lokalitet Usek predstavlja nepokretno kulturno dobro i obuhvata teren severozapadno od avalskog druma, a prostire se do potoka koji se uliva u Banjički potok.

Kako upozoravaju arheolozi Srpskog arheološkog društva, iz njega je sada „iščupano“ oko 200 kubika konteksta, odnosno tri horizonta neolitskih kuća.

„Savesni građani prijavili su uništavanje Muzeju grada Beograda, a kolege iz Muzeja izašle su na teren, snimile sve i sačinile izveštaj. Potom je Muzej prijavio slučaj gradskom zavodu i građevinskoj inspekciji. Građevinska inspekcija naredila je obustavu radova, stavila trake i rešenje, ali je investitor nastavio sa uništavanjem preko vikenda“, naveo je arheolog Adam Crnobrnja, predsednik Srpskog arheološkog društva, u objavi na Fejsbuk grupi ovog udruženja.

Muzej grada Beograda potvrdio je za Danas da je po prijavi građana, i na osnovu dostavljenog video-snimaka i fotografije mesta na kojem se vrše građevinski radovi, 14. jula odmah obavestio o tome Zavod za zaštitu spomenika kulture.

Oni dodaju da je ekipa Muzeja prilikom obilaska lokacije utvrdila da se gradnja odvija na arheološkom nalazištu Usek na Banjici, koji je 1964. godine Rešenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda proglašen spomenikom kulture.

„Zatečeno stanje na terenu ukazuje da je došlo ne samo do ugrožavanja već i do uništavanja arheološkog lokaliteta Banjica Usek“, kazali su iz Muzeja.

Kako navode, o ovom problemu dopisom su informisali Gradski i Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, Ministarstvo kulture i informisanja i podneli prijavu policijskoj stanici na Voždovcu.

„S obzirom na to da je neophodna hitna intervencija i momentalna obustava radova, te pristupanje zaštitnim arheološkim istraživanjima u cilju pravne zaštite nalazišta, upućeni su dopisi nadležnim institucijama“, rekli su iz Muzeja.

Na osnovu fotografija koji su građani načinili, jasno se može videti da je iskopina duboka oko tri metra, od kojih je bar dva metra profil kulturnih slojeva.

„Prilikom uvida u stanje ustanovljeno je da je investitor pristupio građevinskim radovima bez potrebnih dozvola i uslova nadležnog Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda. Na lokaciji su zatečeni izvođači radova prema čijim rečima se na lokaciji obavlja sanacija drvenog objekta, iako je vidljivo da radovi koji su već izvedeni sa tom sanacijom nemaju nikakve veze“, objasnili su iz Muzeja.

Iz Muzeja takođe dodaju da indicije na terenu nedvosmisleno pokazuju da je uništeno oko 84 kvadrata vinčanskog naselja, napominjući da su u svim profilima otkopa vidljivi ostaci vinčanskih kuća, peći i ognjišta.

„Na profilima se jasno vidi stratigrafija ovog višeslojnog naselja sa ostacima tri horizonta stanovanja. Pronađeni predmeti iz odbačene zemlje i iz samog iskopa ukazuju da je uništen jako moćan kulturni sloj sa ostacima keramike, životinjskih kostiju, alatki od kosti, roga i kamena iz svih faza vinčanske kulture. U odbačenoj zemlji je pronađena i jedna fragmentovana figurina karakteristična za Vinča C-D fazu“, ukazuju iz ove ustanove.

Kako građani tvrde, radovi na ovom poduhvatu su obustavljeni pre nekoliko dana od strane Građevinske inspekcije, ali je u međuvremenu traka skinuta i sa devastacijom se nastavilo.

U ovom trenutku, crvena traka ponovo je postavljena i čekaju se sledeći koraci.

Uništeni deo lokaliteta nalazi se u Paunovoj ulici koja pripada opštini Voždovac, a na samom „mestu zločina“ nije istaknuta nikakva tabla sa informacijama o izvođaču ili podizvođaču radova.

List Danas poslao je zahtev za informacije od javnog značaja Građevinskoj inspekciji, ali odobrenje od opštine Voždovac za njihovo dobijanje još uvek čekamo.

Kada je reč o počiniocu ovog kulturnog zločina, investitor je široj javnosti još uvek nepoznat, iako svedoci iz okolnih zgrada kažu da znaju o kome je reč.

Ipak, prema pisanju medija, građevinski inspektor je podneo krivičnu prijavu nadležnom tužilaštvu, bez preciziranja protiv koga.

Osvrt na devastaciju iz ugla arheologa

Svedoci smo neprekidnog uništavanja kulturnog nasleđa, kako na teritoriji Beograda, tako i na prostoru cele zemlje, ali ne i kažnjavanja počinilaca prema Zakonu koji se odnosi na zaštitu kulturne baštine.

S tim u vezi, kao jedan od načina da se stane na put ovakvim postupcima, arheološkinja Ana Gavrilović vidi pojačanu medijsku vidljivost sličnih problema, ali i pritisak na donosioce odluka.

„Trenutno beznađe se ogleda, između ostalog, u tome da ne koristimo ni dva odsto privrednog potencijala kulturnog nasleđa, dok se aktivno nastavlja sa njegovim uništavanjem. Svako uništavanje neolitskog (ili bilo kog drugog) lokaliteta je ukradeno znanje o čovečanstvu koje se nikada ne može vratiti, a znanje o prošlosti trebalo bi biti najbolji alat kako da stvorimo bolju budućnost. To znanje ima svoj kraj, kao što svaka rupa ima dno, a ovim intenzitetom nismo daleko od istog“, upozorila je Gavrilović.

Ona podseća da je najveći broj arheoloških lokaliteta otkriven i istražen prilikom infrastrukturnih radova, ali da smo, nažalost, već duže vreme svedoci različitih investitorskih „spletki“ i zaobilaženja istraživanja i konzervacije, što dovodi do neminovnog uništavanja neprocenjivog kulturnog nasleđa.

„Da li mašine imaju svest? Nepoznati investitori? Jedino logično objašnjenje je da su bageri dobili svest i odlučili da preuzmu sektor gradnje. Zakonskim regulativama su za uništavanje kulturne baštine propisane novčane i zatvorske kazne. Tragično je što zakon predstavlja samo slovo na papiru i da za smrt lokaliteta Usek, Banjica niko neće odgovarati“, zaključila je arheološkinja.

Ističemo, kako je i navedeno na sajtu Zavoda, na pomenutom prostoru nalazi se neolitsko naselje sa veoma bogatim kulturnim slojem u pet horizonata i kao takvo jedno je od najznačajnijih u našem delu Podunavlja.

Jedna od otkrivenih kuća ima dimenzije čak 20 hektara i 11 metara, što za građevinsku delatnost neolitskog čoveka podrazumeva visoku stručnost i tehniku.

Neolitsko naselje na Banjici pripada vinčanskoj kulturi i svojom očuvanom i izrazito bogatom arhitekturom predstavlja značajno otkriće za proučavanje neolitskog doba.

Ogroman značaj za kulturnu baštinu Srbije

Lokalitet Banjica – Usek poznat je široj naučnoj javnosti još od pedesetih godina dvadesetog veka.

Istraživanje lokaliteta obavljali su stručnjaci Muzeja grada Beograda u tri kampanje, 1955-1957, 1978 i 1998. godine.

Značaj vinčanskog lokaliteta na Banjici za kulturnu baštinu Republike Srbije je ogroman.

Reč je o jednom o najvrednijih vinčanskih naselja na teritoriji grada Beograda, koje je živelo više od 600 godina, od oko 5200. do 4600. pre nove ere.

Uz Belo brdo u Vinči i Ledine u Žarkovu to je najdugovečnije vinčansko naselje, sa veoma dobro očuvanim kućama, koje pružaju uvid u istoriju arhitekture i urbanizma na našim prostorima.

Na ovom mestu istražena je najveća do danas poznata vinčanska kuća, površine od 220m2, te brojne jedinstvene arhitektonske forme, poput objekata tipa megaron, specijalizovanih proizvodnih objekata, ali i malih pomoćnih ostava, spremišta i silosa.

Zaštita kao za vidljive spomenike kulture

Uništeni deo lokaliteta uživa jednak nivo zaštite kao recimo Spomenik knezu Mihailu, i neophodno je štititi ga isto kao što se to čini sa kulturnim spomenicima koji su nam svima više poznati ili vidljiviji.

Čak i da ovaj lokalitet nije pod zaštitom, vlasnik odnosno prvi ko je naišao na arheološke nalaze bio je dužan da obustavi svaku vrstu radnje na pomenutom mestu i prijavi pronalazak nadležnima koji se brinu o kulturnom nasleđu.