Od Đumrukane na Savi do zdanja na Stambol-kapiji

Zasluga za stvaranje Teatra na Đumruku pripada profesoru matematike i „zemljemerenja“ – geodezije Atanasiju Nikoliću i komediografu i tadašnjoj glavnoj pozorišnoj ličnosti u Srbiji Jovanu Steriji Popoviću, koji su 1840. obnovili rad pozorišta u Kragujevcu. Oni su sledeće godine prešli u Beograd zato što je iz Kragujevca tu bio preseljen Licej, čiji su bili predavači. Pokretanje pozorišta u Beogradu podržali su knez Mihailo Obrenović ličnim prilogom i državnom subvencijom, a Vlada odlukom da se za potrebe pozorišta preuredi sala velikog magacina u Đumrukani, u to vreme jednoj od najvećih beogradskih građevina.

Za Teatar na Đumrukani bilo je zaduženo tadašnje Popečiteljstvo prosveštenija (Ministarstvo prosvete), koje je za upravnika imenovalo Petra Radovanovića, jednog od najznačajnijih srpskih kulturno-prosvetnih i školskih poslenika u prvoj polovini 19. veka. Radaković se bavio finansijama, a Atanasije Nikolić je, takođe, imao zvanje upravnika i brinuo je o umetničkim stvarima. Prva predstava odigrana u ovom teatru 4. decembra 1841. bila je „Smrt Stefana Dečanskog“ Jovana Sterije Popovića.

Teatar na Đumruku prestao je da radi 26. avgusta 1842, a pozorište se preselilo u prvi beogradski hotel „Staro zdanje“, koji je zauzimao ceo blok između današnjih ulica: Kralja Petra, Gračničke, Ivan-begove i Čubrine, na mestu gde se, kako je tvrdio Branislav Nušić, ranije nalazio Cincar-han iz 18. veka. U ovom hotelu koji je knez Mihailo sazidao o svom trošku, pozorište je radilo nešto manje od dve godine – prvu predstavu dalo je 15. maja 1847, a poslednju 9. marta 1849. godine.

Dve godine i koji mesec kasnije – 29. juna 1851. osnovan je prvi Pozorišni odbor. Plan da se pozorišna zgrada od 228 kvadratnih metara podigne na Zelenom vencu, gradnja je počela 11. septembra 1852, propala je zbog klizišta i nedostatka novca, iako je knez Aleksandar Karađorđević priložio 1.000 dukata i kamen, a veletrgovac Miša Anastasijević 500 dukata. To pokazuje da je „pozorišno pitanje“ bilo opšta briga koja je nadilazila i dinastičke smene u tadašnjoj Srbiji. U februaru 1863, pozorište počinje da radi u Kneževoj pivari – u zgradi na uglu današnjih ulica Balkanske i Admirala Geprata. Tu ostaje do januara 1866, a do otvaranja scene sa 800 mesta na Pozorišnom trgu, danas Trgu republike, gostujuće pozorišne predstave igrane su u salama kafana „Kod krune“ i „Kod engleske kraljice“, što je najpre dozlogrdilo knezu Mihailu Obrenoviću.

Beograd i Srbija 1868. godine

„Te, 1868, kada je osnovano Narodno pozorište u Beogradu, Srbija je jedva imala nešto više od milion i dve stotine hiljada stanovnika. Celokupna srpska prosveta je raspolagala sa 423 učitelja muških i 54 „učiteljke“ ženskih osnovnih škola. Beograd je tek prešao cifru od 25.000 žitelja koji su stanovali u 3.444 kuće. Na jednog činovnika dolazilo 68 stanovnika, na jednog nastavnika 262, na jednog lekara 442, a na jednog advokata 1.481 stanovnik. Šezdesetih godina 19. veka Beograd je jedno veliko selo na pola puta od otomanske ka evropskoj civilizaciji. U njemu žive trgovci, zanatlije, činovnici, vojnici, seljaci, nadničari i besposličari. Kuće, zanati, moda – prilagođavaju se sve više zapadnjačkim ukusima; „gefrorenes“ i šampanj se javljaju pored boze, alve i sudžuka; na balovima se igraju kola i polke. Ulice su uske, krivudave, nečiste i neosvetljene; četrdeset beogradskih ćorsokaka služi za bacanje otpadaka; u njemu nema kanalizacije i vlada oskudica u pijaćoj vodi. Međutim, žeđ za prosvetom, kulturom i naukom u oslobođenoj zemlji bukti zajedno sa željom da se dovrši delo narodnog oslobođenja i ujedinjenja. Tako je Beograd, koji je tek zakoračio na put svoga razvoja, imao 1968. Veliku školu sa tri fakulteta – jednu punu i jednu nepotpunu gimnaziju, Realku, Višu žensku školu, Srpsko učeno društvo, Narodnu biblioteku, Narodni muzej, Narodnu čitaonicu, Prvo pevačko društvo, Državnu štampariju, dok je Srbija imala 44 pitomca na studijama u inostranstvu, kojima će biti namenjena uloga intelektualnog vođstva po povratku u zemlju…“, piše teatrolog Jelica Stevanović o Beogradu u vremenu kad je osnovano, sagrađeno i počelo da radi NP.

Mlađa „sestra“ milanske „Skale“

Izgradnja Narodnog pozorišta imala je osim kulturnog i veliki urbanistički značaj za razvoj savremenog Beograda. NJegovim podizanjem počelo je i formiranje tadašnjeg Pozorišnog, danas Trga republike. Pozorište je više od tri decenije bilo jedina velika građevina na ovom prostoru – mnogi tvrde da je tada, pored kapetan Mišinog zdanja, bila najveća i najraskošnija palata u Srbiji. Spomenik knezu Mihailu postavljen je 1882, a na mestu današnjeg Narodnog muzeja i palate „Riunione“ nalazile su se dugačke prizemne zgrade na nizom dućana i kafanom „Dardaneli“. Zgrada Uprave fondova, danas Narodni muzej sagrađena je 1903, a palata „Riunione“ tek 1930. godine. Na mestu „Doma štampe“, sve do Drugog svetskog rata stajale su stare prizemne i jednospratne zgrade. NP sagrađeno je prema projektu arhitekte Aleksandra Bugarskog, po ugledu na dve decenije stariju čuvenu milansku Skalu. Zgrada je više puta rekonstruisana, prepravljana i doziđivana – 1870, 1911, kad su radovi zbog Prvog svetskog rata trajali do 1922. i kad je potpuno izmenjena i spolja i iznutra, 1941, 1964… Pretposlednja detaljna rekonstrukcija započela je 1986, trajala je tri godine i koštala oko 4,5 miliona dolara. Poslednja je krenula 2018, u godini jubileja NP, koje je 150 godina postojanja dočekalo pod skelama i sa unutrašnjim radovima. Sad već smenjeni upravnik Dejan Savić, bio je najavio za 2018. i početak radova na izgradnji nove – treće scene NP na Trgu republike.

Najvažniji događaji u istoriji Narodnog pozorišta u Beogradu:

* 12. mart 1868: Knez Mihailo doneo odluku o podizanju nove pozorišne zgrade, ali nije dočekao ni polaganje njenog kamena temeljca – ubijen je početkom juna u Košutnjaku

* 3. jula 1868: osnovano Narodno pozorište u Beogradu, knez Milan Obrenović i Državni savet za novu lokaciju pozorišne zgrade određuju bivši turski plac kod Stambol kapije

* 18. avgust 1868: Knez Milan Obrenović položio kamen temeljac za prvu pozorišnu zgradu u Beogradu

* 1. novembar 1868: Jovan Đorđević imenovan za prvog upravnika Narodnog pozorišta

* 22. novembar 1868: Prva predstava Narodnog pozorišta: „Đurađ Branković“ Karla Obernjika, održana u gostionici „Kod engleske kraljice“, koja je sledećih godinu dana bila privremeni dom NP

* 30. oktobar 1869: Prva predstava u novoj zgradi na Pozorišnom trgu: „Posmrtna slava kneza Mihaila“ Đorđa Maletića, uz muziku Dragutina Reša

* 21. april 1882: Prva premijera jednog muzičko-scenskog dela – operete „Vračara“ po tekstu M. Miloa, u prevodu sa rumunskog Vase J. Živanovića, na muziku Davorina Jenka

* 29. novembar 1894: Prvo izvođenje jednog operskog dela – „U bunaru“ Viljema Blodeka

* 20. decembar 1903: Prvo izvođenje prve domaće opere – „Na uranku“ Stanislava Biničkog, po libretu Branislava Nušića

* 5. april 1910: Prvo izvođenje Devete simfonije Ludviga van Betovena

* 11. februar 1920: Prva predstava novoformiranog ansambla opera – „Madam Baterflaj“ Đakoma Pučinija, zbog rekonstrukcije zgrade održana u zdanju Manježa

* 22. januar 1923: Prva predstava novoformiranog ansambla baleta – „Krcko Oraščić“ Petra Iljiča Čajkovskog

* 6. april 1941: Bombardovana zgrada Narodnog pozorišta. U delimično srušenoj zgradi i požaru uništen fundus dekora, kostima i rekvizita

* 22. decembar 1944: Prva predstava u oslobođenom Beogradu – „Najezda“ Leonida Leonova

* 17. februar 1945: Prva operska predstava u oslobođenom Beogradu – „Evgenije Onjegin Petra“ Iljiča Čajkovskog, po tekstu Aleksandra Sergejeviča Puškina. Ovo opersko delo Čajkovskog bilo je i prva premijera u NP posle NATO bombardovanja SR Jugoslavije, izvedena je 12. juna 1999.

* 22. novembar 1969: Predstavom „Koštana“ Borislava Stankovića otvorena Scena u Zemunu, koja je prestala sa radom 1992. – današnja Opera teatar Madlenianum

* 15. oktobar 1989: Svečano otvorena renovirana i dograđena zgrada Narodnog pozorišta

U tekstu su korišćeni podaci i članci sa zvaničnog sajta Narodnog pozorišta u Beogradu