Odgovor na revizionističku istoriografiju

Iako je napisana dvadesetih godina 20. veka, kao odgovor na zapadnu, pre svega nemačku revizionističku istoriografiju, bila je zabranjena u Kraljevini Jugoslaviji i pod posleratnim komunističkim vlastima. O značaju Ćorovićevog dela i razlozima njegovog vraćanja na srpsku naučnu scenu za Danas govori Vojislav Pavlović, direktor Balkanološkog instituta SANU.

* Engleski prevod knjige Vladimira Ćorovića „Odnosi između Srbije i Austrougarske u 20. veku“ objavljen je povodom 100. godišnjice završetka Prvog svetskog rata? Zbog čega je sada važno govoriti o ovom delu?

– Stogodišnjica Velikog rata je bila povod za novo sagledavanje njegovih uzroka i uloge pojedinih država u tom prvom sukobu svetskih razmera. Deo istoriografije 21. veka je ponudio novo tumačenje uloge Srbije u Velikom ratu iz perspektive nadnacionalnih ili post nacionalnih državnih zajednica zasnovanih na neophodnom prevazilaženju međusobnih sukoba. Breme sukoba u jugoslovenskom prostoru tokom devedesetih godina 20. veka uticalo je da se u tom delu istoriografije Srbija sagledava ne više kao žrtva, nego kao agresor. Međutim, ovaj novi talas istoriografije nije doneo i nove činjenice koje bi opravdale ovaj kopernikanski obrt već se pozivao na duh vremena, kao što je to navedeno u „Mesečarima“ Kristofera Klarka. Upravo da ne bismo istoriju prepustili nepouzdanim i neproverljivim kategorijama kao što je to „duh vremena“, bilo da se radi o vremenu od kojeg nas deli sto godina ili o vremenu sadašnjem, neophodno je vratiti se istoriografskoj analizi zasnovanoj na izvorima i smeštenoj u istorijski kontekst posmatran u dužem periodu kao što je to slučaj sa knjigom Vladimira Ćorovića. Ona na osnovu relevantne izvorne građe daje sliku odnosa Srbije i Austrougarske od 1902. do 1914. iz koje se jasno može zaključiti da se radi o odnosu između jedne evropske sile, čije akcije svedoče o posebnim pravima koja proističu iz navedenog statusa, i male nacionalne države koja nije bila spremna da prihvati podređeni položaj koji joj je tadašnji sistem međunarodnih odnosa nametao. Ćorovića treba čitati da bi se razumeli motivi i razlozi koji su političke činioce u Beču i Beogradu vodili ka sukobu.

* Vladimir Ćorović bio je akademik, zbog čega je ova knjiga bila problematična i za predratne vlasti – Milana Stojadinovića i za posleratni režim Josipa Broza?

– Knjiga Vladimira Ćorovića je doživela jedinstvenu sudbinu da je zabrane i vlada Milana Stojadinovića i cenzori komunističke Jugoslavije. Povodi nisu istovetni, ali je razlog isti. Ni jednima ni drugima iz političkih razloga nije bila po volji Ćorovićeva precizna i koherentna analiza činjenica koje je imala za cilj verodostojnu rekonstrukciju odnosa Srbije i Austrougarske. Ćorovićev nedvosmislen zaključak da je Austrougarska politika dovela do ratnog sukoba nije bila u skladu sa Stojadinovićevom politikom dobrih odnosa sa Nemačkom. Za komunističke cenzore sadržina Ćorovićeve knjige je bila manje važna od njegove ličnosti. Ideološki ključ, primaran za ocenu Ćorovićeve ličnosti i dela, osudio ga je na zaborav. Ćorović kao rektor Beogradskog univerziteta u vreme štrajka naprednih studenata tokom 1935. i 1936. godine i njegovo delo koje u pozitivnom svetlu predstavlja Srbiju pre 1914., nisu imali svoje mesto u Titovoj Jugoslaviji.

* Zbog čega se samo 10 godina posle završetka Prvog svetskog rata u međunarodnim istoričarski krugovima pokrenulo pitanje srpske krivice za njegovo izbijanje i šta je to u Ćorovićevoj studiji što otvara novi uvid u srpsko-austrougarske odnose?

– Versajski mirovni ugovor je članom 231 svu odgovornost za Veliki rat i razaranja koji je doneo pripisao Nemačkoj i njenim saveznicima. Moralne i materijalne posledice ovog ugovora su za Nemačku bile nesagledive. Objavljivanje pažljivo odbranih zbirki građe tokom dvadesetih godina u Nemačkoj imalo je za cilj da se dovede u pitanje istorijski osnov za član 231. U tom kontekstu je stigao i zahtev za pristup srpskoj građi o uzrocima Velikog rata, što je i bio povod da se donese odluka da i Srbija, to jest Kraljevina SHS, predstavi evropskoj javnosti svoju građu koja bi na meritoran način osvetlila njenu ulogu u događajima koji su doveli do rata. Vladimir Ćorović se prihvatio zadatka da pripremi zbirku građe i analizu događaja koji su odveli do rata. Ćorović u svojoj knjizi ne posmatra samo julsku krizu 1914. već daje genezu odnosa Srbije i Austrougarske od početka 20. veka iz koje se jasno može zaključiti da je nezavisna i suverena srpska država bila neprihvatljiva za Austrougarsku.

* Ćorović istražuje period od dolaska dinastije Karađorđević 1903. na vlast do objave rata 1914. godine. Da li je i koliko dinastička smena u Srbiji uticala na njene odnose sa Austrougarskom?

– Nesumnjivo je da je dolazak Petra Karađorđevića na srpski presto i njegovo shvatanje uloge suverena koji vlada ali ne upravlja državnim poslovima već ih prepušta vladi kao izrazu narodne volje, omogućio da Srbija oslobodi austrougarskog tutorstva. Milan i Aleksandar Obrenović su vodili politiku koja nije poštovala principe parlamentarne demokratije te su se u nedostatku domaće podrške oslanjali na Austrougarsku i sledili njene savete u spoljnoj politici. Posle dinastičke smene, dve radikalne partije koje su imale većinu u Narodnoj skupštini, pored međusobnih razlika, vodile su nezavisnu spoljnu politiku rukovođene srpskim interesima, što se pokazalo kao neprihvatljivo za austrougarsku diplomatiju za koju je Srbija bila prihvatljiva samo kao država klijent.

* Kralj Aleksandar Ujedinitelj stvorio je Malu Antantu samo godinu dana posle potpisivanja Versajskog mira da bi sprečio njegovu reviziju. Zbog čega je to pitanje revizije ovog mirovnog ugovora aktuelno i danas.

– Mala Antanta je nastala kao zajednička namera Kraljevine SHS, Rumunije i Čehoslovačke da spreče obnovu Austrougarske, podstaknuti pokušajima cara Karla Prvog da se vrati na presto u Mađarskoj 1921. Versajski i svi drugi ugovori potpisani u predgrađima Pariza po završetku Velikog rata su odredili granice u Centralnoj Evropi. Pobeda Crvene armije 1945. i potonje uspostavljanje sovjetskog bloka u Istočnoj Evropi su utvrdili postojeće granice koje su delom postale i granica između dva suprotstavljena bloka. Versajski mir je bio poslednji čin ratne drame koja je podelila Evropu na dva dela i čiji sukob nije završen 1918. već je zapravo trajao sve do 1945. Potonja istorija Evrope je upravo imala za cilj da tu podelu prevaziđe kako bi se stvorili preduslovi za saradnju u okviru evropskih integracija ali i homogenizovala evropska društva za novi, ideološki sukob na tlu Evrope. Pad Berlinskog zida nije samo otvorio novu eru u istoriji Evrope nego je i stvorio prostor za renesansu nacionalnih programa koji su delom usmereni na reviziju granica utvrđenih po završetku Velikog rata.

* Očekujete li da okrugli sto i predstavljanje knjige vrate javni fokus ličnost i delo Vladimira Ćorovića?

– Vladimir Ćorović, kao jedan od izuzetno retkih srpskih istoričara sposobnih da sa istim žarom ali i sa istim kompetencijama piše o Srednjem veku i o savremenim događajima, istoričar, filolog i javni radnik je nepravedno pao u zaborav tokom Titove Jugoslavije. NJegove knjige o stradanju Srba u Austrougarskoj, njegova aktivnost u Kraljevini SHS i kraljevini Jugoslaviji su ga diskvalifikovali u očima komunističkih cenzora. Ćorovićevo integralno jugoslovenstvo nije bila najbolja preporuka u vremenu raspada Jugoslavije. Verujem da je došlo vreme da se Ćorović čita kao jedan od izuzetno retkih polihistora u srpskoj istoriografiji, kao pisac jasne misli, preciznog stila i sveobuhvatnog pogleda na istorijske događaje. Srpska istoriografija i javnost ne mogu sebi da dozvole da i dalje zanemaruju Ćorovićevo delo ako žele da o svojoj prošlosti steknu jasnu i nepristrasnu sliku. Prevod Ćorovićeve knjige na engleski jezik je nastao u želji da sa Ćorovićevim delom bude upoznata i međunarodna istoriografija.

Prevodioci i izdavačka prava

– Ćorovićeva knjiga bila je od svog nastanka namenjena i međunarodnoj javnosti. Autor je potpisao ugovor sa univerzitetom Stanford o engleskom izdanju u prevodu jugoslovenskog diplomate Stojana Gavrilovića i sa predgovorom profesora Ralfa Luca. Stojan Gavrilović je i preveo deo rukopisa. Međutim, pošto knjiga nije 1936. doživela srpsko izdanje Gavrilović je svoj prevod ostavio u arhivi Huverovog instituta Univerziteta Stanford. Na inicijativu Dušana T. Batakovića, rano preminulog direktora Balkanološkog instituta SANU i u saradnji sa gospodinom Miladinom Miloševićem, tadašnjim direktorom Arhiva Jugoslavije, Huverov institut je prihvatio da ustupi izdavačima Gavrilovićev prevod. Dragan Bakić iz Balkanološkog instituta SANU je osavremenio Gavrilovićev prevod i preveo preostali deo knjige.

Bez nemačkih istoričara

Na međunarodnom skupu koji će prethoditi svečanom predstavljanju Ćorovićeve knjige u SANU najavljen je dolazak istoričara iz Francuske, Velike Britanije, Italije, kao i učešće srpskih naučnika. Nemački istoričari su, prema rečima Vojislava Pavlovića odustali od dolaska na skup u poslednji čas, ali su obećali da će poslati prikaz.