Foto: IAŠKOpterećeno posledicama građanskog rata koji se preklopio sa Drugim svetskim ratom, srpsko društvo i danas prošle događaje bira, poredi i razvrstava u skladu sa sopstvenim i neretko trenutnim potrebama, ističe istoričar Slavko Stepanović, autor izložbe „Oslobođenje Kragujevca 1944. godine: lice i naličje” otvorene danas u Istorijskom arhivu Šumadije.
Ova istorijsko-dokumentarna izložba u okviru Oktobarskih svečanosti Grada Kragujevca organizovana je povodom obeležavanja 80. godišnjice od oslobođenja Grada u Drugom svetskom ratu, nudeći multiperspektivan pristup i osvrt na događaje od kraja oktobra 1944. do održavanja prvih posleratnih izbora novembra 1945. godine.
– Izložba ima tendenciju da ukaže kako na događaje i procese koji su u neraskidivoj vezi sa Narodnooslobodilačkom borbom i pobedom antifašizma („lice”), tako i sa događajima koji su se odvijali u senci „velike pobede” („naličje”). Arhivska građa koju čuva Istorijski arhiv Šumadije Kragujevac nudi multiperspektivno gledište na „lice“ i „naličje” pomenutih događaja, kaže za Danas autor Stepanović, viši arhivista u IAŠK.
Po njegovim rečima primarni cilj celokupnog projekta ogleda se u nameri autora da pažljivim odabirom arhivske građe koju čuva Istorijski arhiv Šumadije kroz multiperspektivni pristup prikaže društveno politički tok, uzroke i posledice događaja koji su pratili završnu fazu antifašističke borbe i oslobođenja Kragujevca u Drugom svetskom ratu.
– Kako je ideološki orijentisana istoriografija nakon 1945. oslobođenje 1944. isključivo prikazivala u najsvetlijem tonu pobede nad fašizmom (što svakako i jeste), cilj izložbe je da, pored pozitivnih aspekata oslobođenja, ukaže i na brojne negativne pojave i procese koje su ga pratile. Jedan od ciljeva izložbe je svakako skretanje pažnje na običnog čoveka u procesu uspostavljanja nove vlasti (od onih koji su obeleženi kao ,,klasni neprijatelji”, do sudbine žena u ovom periodu), navodi istoričar Slavko Stepanović.
Da li je celokupno nasleđe NOB-a štetno za srpstvo?
Po njegovom mišljenju danas se ne može pisati ni o istoriji ni o istoriografiji Drugog svetskog rata bez neophodnog razlikovanja dva termina: revizije i revizionizma.
– Sagledano sa opšteg mesta, do revizije uglavnom dolazi kada se pred istoričarem nađe dokumentacija sa dugo čuvanim podacima ili kada promena društveno-političkih okolnosti na izvestan način nametne novu interpretaciju događaja i procesa iz prošlosti, podseća on.
Sa druge strane, počeci revizionizma vezuju se za Sjedinjene Države, kada je tokom dvadesetih godina 20. veka grupa istoričara istupila sa stavom da je odgovornost za Veliki rat podeljena između velikih sila, te da se nikako ne može kriviti samo Nemačko carstvo. Upravo zahvaljujući naporima da postignu reviziju člana 231 Versajskog mirovnog ugovora (tzv. ,,klauzulu o ratnoj krivici”), ova grupa je sebe prozvala revizionistima.
– Među istoričarima koji se bave revizionizmima na post-jugoslovenskom prostoru ističu se Dubravka Stojanović, Milivoj Bešlin, Stevo Đurašković, Husnija Kamberović i Edin Omerčić i svi oni su postigli saglasnost da je do značajnog revizionizma došlo na temu odnosa prema žrtvama u Drugom svetskom ratu. Tako su u Srbiji, prema Stojanović, ,,osnovne žrtve’” bili partizani u prvim decenijama druge Jugoslavije, da bi krajem osamdesetih godina prošlog veka primarne žrtve postale srpske žrtve u NDH, a ,,glavni” krvnici umesto okupatora postale ustaše. Nakon Petooktobarskih promena 2000. težište je sa srpskih žrtava pomereno na žrtve komunista iz 1944-45, što je, prema Stojanović, ,,tipičan primer prilagođavanja prošlosti današnjim političkim potrebama, selektivnog pamćenja i zaboravljanja, isticanja jednih i potiskivanja drugih istorijskih činjenica”, navodi Stepanović.
Pod okriljem aktuelnih geopolitičkih sukoba i suprotstavljenih interesa velikih sila revizionizam na teme koje pripadaju korpusu Drugog svetskog rata poslednjih godina vrši se veoma suptilno. Zapadni mediji tendenciozno oduzimaju Rusiji njen, kako stvaran, tako i simbolički doprinos svetu – pobedu u Drugom svetskom ratu.
– Sagledano sa pozicija srpske javnosti, ne može se ne primetiti težnja određenog dela društva koje nastoji da, zajedno sa komunističkim dogmatizmom, eliminiše i celokupno nasleđe Narodnooslobodilačke borbe kao štetno za srpstvo. Na ovakvim i sličnim mestima uglavnom se prenebegava činjenica da su tokom Drugog svetskog rata, Srbi predstavljali većinski narod u oba pokreta, kako u četničkom, tako i u partizanskom, uz kratke periode koje možemo karakterisati kao regionalne izuzetke. Posle oslobođenja Srbije, partizani postaju pretežno srpska vojska, budući da većinu boraca daju centralna Srbija i Vojvodina.
Prema istraživanjima istoričara Dragana Cvetkovića broj jugoslovenskih antifašista palih sa oružjem u ruci iznosi oko 300.000. Imajući u vidu ovu prilično odmerenu procenu, možemo slobodno zaključiti da su, više od Jugoslovena u apsolutnim brojevima, veće žrtve podneli samo SSSR, Kina, Britanija i SAD.
– Pobednici su u oslobodilačkom i višestrukom građanskom ratu 1944. i 1945. pribegli osvetničkom teroru. Koliko god osvetničke greške bile velike, teške i nesporne, postavlja se pitanje da li zbog njih treba da odbacimo i veliki međunarodni istorijski kapital? Da li smo spremni da se odreknemo velike istorijske pobede zbog ideoloških razmirica?, pita autor postavke.
Osvetnički teror oslobodialaca i odbacivanje međunarodnog istorijskog kapitala
Opterećeno posledicama građanskog rata koji se preklopio sa Drugim svetskim ratom, srpsko društvo i danas prošle događaje bira, poredi i razvrstava u skladu sa sopstvenim i neretko trenutnim potrebama.
– Među statističkim podacima za vojne gubitke obe strane, i četničkog i partizanskog pokreta, kao i među ,,civilnim žrtvama fašističkog terora” obično nema mesta za male, lične sudbine. Iako najpre porodične tragedije za supruge, majke, decu i sve one koji su ostali nakon njih, svaka žrtva ratnog vihora u Srbiji upućuje na sve neophodniji dijalog i viši nivo razumevanja drugog i suprotne strane kako bi se celovitije i sadržajnije sagledala tragična slika stradanja srpskog naroda za vreme Drugog svetskog rata. Pored svih ideoloških zabluda, kao i teških zločina izvršenih u miru, u konačno dočekanoj slobodi, mlađim naraštajima treba preneti jasnu poruku da nas antifašistička borba trajno povezuje sa delom čovečanstva, koji se suprotstavio fašizmu i koji ga je na kraju i pobedio 1945. godine, zaključuje istoričar Stepanović.
Arhivska građa koju čuva Istorijski arhiv Šumadije Kragujevac nudi multiperspektivno gledište na „lice” i „naličje” pomenutih događaja. U fokusu izložbe nalaze se sledeće teme: „Vesnici slobode – bitka za Srbiju”; Uspostavljanje vlasti – tranzicija iz starog u novo; Kultura sećanja na Kragujevački oktobar – izgradnja prvog spomenika; „Konačno ravnopravne” – uloga Antifašističkog fronta žena i koncept emancipacije žena u redovima jugoslovenskih komunista; Odmazde – fizičke likvidacije bez prava na odbranu i Konfiskacije – sudbina pojedinih objekata i njihova tranzicija u pogledu svojine i prenamene.
Primarni cilj celokupnog projekta ogleda se u nameri autora da pažljivim odabirom arhivske građe koju čuva Istorijski arhiv Šumadije kroz multiperspektivni pristup prikaže društveno-politički tok, uzroke i posledice događaja koji su pratili završnu fazu antifašističke borbe i oslobođenja Kragujevca u Drugom svetskom ratu.
Kako do sada nije bilo ozbiljnijih stručnih publikacija koje se tiču oslobođenja Kragujevca 1944, namera autora je da ova izložba po svom sadržaju bude prilagođena najširoj javnosti, a naročito generacijama mladih ljudi koji su u eri savremenih tehnologija često izloženi različitim medijima i raznim diskutabilnim, subjektivnim i naučno-metodološki neutemeljenim interpretacijama događaja iz prošlosti.
– Za generaciju mladih ljudi, naročito učenika i studenata, neizmerno je važno upoznavanje i podizanje svesti o značaju Narodnooslobodilačke borbe kao i njenih trajnih vrednosti, podvlači na kraju istoričar Slavko Stepanović.
Izložba, otvorena do 10. novembra, je podržana od strane Ministarstva kulture Republike Srbije i Grada Kragujevca.
Značajan i nepristrasan doprinos kulturi sećanja
Za recenzenta izložbe istoričara prof. dr Slobodana Bjelicu, sa Filozofskog fakulteta u Novom Sadu osamdeseta godišnjica oslobođenja Kragujevca u Drugom svetskom ratu prilika je da se podsetimo oktobarskih dana 1944. godine u srcu Šumadije, ali i događaja koji su prethodili, odnosno sledili dolasku slobode.
– U tom smislu, autor Slavko Stepanović, istoričar i viši arhivista Istorijskog arhiva Šumadije Kragujevac, priredio je zanimljivu i moderno dizajniranu izložbu, naslovljenu „Oslobođenje Kragujevca 1944. godine – lice i naličje”. Kako i sam naslov sugeriše, osim za jubileje uobičajenog podsećanja na herojske podvige oslobodilaca, prikazano je i „naličje” oslobođenja – privođenje i egzekucije tzv. narodnih neprijatelja i konfiskacija privatne imovine imućnijih građana. Takođe, autor izložbe se potrudio da prigodnim osvrtima na onovremene događaje opštejugoslovenskog karaktera savremenoj publici približi opšti istorijski kontekst burnih događaja koji su se u Kragujevcu odvijali u oktobru 1944. godine, navodi on u svojoj recenziji postavke.
Izložba „Oslobođenje Kragujevca 1944. godine – lice i naličje” nesumnjivo predstavlja značajan doprinos kulturi sećanja na najveći ratni sukob u istoriji čovečanstva, a koji je ostavio dubok i neizbrisiv trag u svesti ondašnjeg, sadašnjeg i svih budućih naraštaja Kragujevčana. Od prigodnih izložbi postavljanih povodom jubileja oslobođenja ona se razlikuje svojom sveobuhvatnošću i nepristrasnošću, te može poslužiti kao uzor priređivačima sličnih izložbi i u drugim sredinama, zaključuje istoričar Slobodan Bjelica.
Više vesti iz ovog grada čitajte na posebnom linku.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, ali i na X nalogu. Pretplatite se na PDF izdanje lista Danas.
