Otkriće čoveka. Nemački portret oko 1500.

Ova izložba zahvata nemačko govorno područje na prelazu iz srednjeg veka u ranu renesansu. Rana nemačka umetnost portreta do sada nije bila tema javnih izložbi. Pažnja je prevashodno bila posvećivana holandskom i italijanskom slikarstvu. Holandsko slikarstvo (Bruge, Gent) je svojim neponovljivim naturalizmom omogućilo verno vizuelno prikazivanje ličnosti, a italijansko slikarstvo (Firenca, Venecija) je rasponom između idealizacije i sličnosti obeležilo pojam lepog čitave epohe renesanse. Tako je i sa nemačkim slikarstvom, kome je u zenitu – sa svojim predstavnicima Direrom, Kranahom Starijim i Holbajnom Mlađim – pošlo za rukom da izraz ličnosti bude autentičan i spojen sa suptilnim psihološkim pronicanjem u unutrašnji život. Mimo Direra, Kranaha i Holbajna, predstavljena su i dela Behama, Burgmajra, Furtnagela, Hans Baldung Grina, Hansa Miliha, Sajzenegera kao i anonimnih i neidentifikovanih umetnika.

U 15. veku umetnost portreta je dosegla svoj zenit. Dok je umetnost srednjeg veka koncentrisana na religiozne, biblijske ili mitološke teme i motive, dotle renesansa otvara nove horizonte i stavlja čoveka u središte interesovanja. Ideje humanizma i reformacije položile su temelje jačanju svesti građanske klase i isticale vrednosti individue. Građanin je predstavljen sa kapom, plemić u brokatu i krznu sa insignijama moći. Uz njih su portretisani i predstavnici nižih slojeva – kaluđeri, sluge i ratari.

Direrovi bakrorezi nastali oko 1520. (biste sa latinskim natpisom) – kardinal Albreht iz Brandenburga, reformator Luter i Melanhton, Fridrih Mudri – predstavljaju idealno-tipične primere nove forme humanističkog portreta. Kontrast ovim humanističkim portretima čine briljantni portreti engleskog dvorskog slikara Hansa Holbajna Mlađeg. Portet Džejn Sejmur, treće žene Henrija VIII, predstavlja dragulj ove izložbe.

Direr nije samo genijalan slikar, već i briljantan teoretičar koji definiše pravila slikarskog postupka. Tako on vidi dvostruki zadatak slikarstva: ono treba da veliča slavu crkve, ali i i da večito održava uspomenu na portretisane i nakon njihove smrti, kao i da posmatrače podseća na smrtnost. Groteskne, „vanitas-kompozicije“, bile su njegova specijalnost. Reč je o paradoksalnom odrazu u ogledalu: rumeno se lice ogleda, a odražava se mrtvačka glava. To je metafora prolaznosti i ujedno apel: memento mori.

Za ovu izložbu pozajmljene su mnoge slike iz evropskih i američkih kolekcija koje ilustruju ono što su genera discendi (tri različita osnovna retorička modela) u umetnosti: uzvišeno i značajno kod Direra, jednostavno i uprošćeno kod Kranaha i tumačenje stvarnosti kroz izobraženje prostora i tela kod Holbajna. Ta tri modela se međusobno prožimaju i dočaravaju nam predstavu o starom nemačkom slikarstvu, koje je na ovoj izložbi našlo svoj himnični i uzvišeni izraz.