Ovdašnji velikan koji je prećutan i nepodoban

Zahvaljujući programu DOK Cinema Masters koji organizuje DOB, u kome se predstavljaju filmski klasici koji su ispisali istoriju jugoslovenske kinematografije, podsetićemo se na velikana koji uprkos svetskim priznanjima više od četrdeset godina nije snimio nijedan film, čiji je značaj na ovdašnjim prostorima gotovo ignorisan, i kome upravo taj paradoks obeležava čitavo stvaralaštvo.

Retrospektiva Vlatka Gilića realizuje se u saradnji sa Crnogorskom kinotekom koja je obnovila i remasterizovala sve njegove kratke filmove, a na programu su ostvarenja In Continuo (1971), Dan više (1972), Moć (1973) i LJubav (1973). O stvaralaštvu autora kome je Tarkovski dao svoj scenario da snimi film koji, nažalost, Gilić nikad nije uspeo da realizuje, govoriće reditelj Srdan Golubović i filmski kritičar i teoretičar Srđan Vučinić, a moderator razgovora je Jovana Nikolić.

Kako za Danas ističe Srdan Golubović, njemu je izuzetno drago što se poslednjih godina ponovo otkriva delo Vlatka Gilića, i vizuelno snažni, snoliki, iracionalni svet možda najposebnijeg autora jugoslovenskog filma. „Nijedan reditelj jugoslovenske i srpske kinematografije nije uspeo da izgradi tako moćan i veličanstven vizuelni izraz i poetiku, satkanu samo od slika, osećaja i znakova. Gilić nije bio reditelj svog vremena, već ispred svog vremena. Zbog toga ga verovatno i nisu dovoljno razumeli. NJegovi filmovi su vanvremenski i vanprostorni, možda dolaze iz vremena u kome su nastali, a najverovatnije iz budućnosti“, kaže Golubović.

Posle decenija tišine koja je ovde pokrivala Gilića, njegovu prvu retrospektivu organizovao je prošlogodišnji Festival autorskog filma, a za razliku od kulturne klime u domovini, on je u svetu svih ovih godina ostao vrlo živ. Na reprezentativnom Festivalu evropskog filma u Los Anđelesu (jedinoj manifestaciji za promociju evropske filmske umetnosti koja je od američke Akademije za film dobila festivalski grant), 2013. njegova retrospektiva priređena je kao veliki događaj.

O značaju Gilićevih dokumentarnih ostvarenja pisao je slavni američki filmski kritičar Robert Garner, koji se pre tridesetak godina i lično upoznao s njim, a prikazivanje Gilićevih dela organizovano je u Pacifičkom filmskom arhivu na Berkli univerzitetu. Posle Berklija ova retrospektiva nastavljena je u Los Anđelesu – u Spilberg sali američke Kinoteke na Holivud bulevaru, kojom programski upravlja Los Anđeles Film Forum (najstarija asocijacija koja prikazuje dokumentarne filmove i priređuje retrospektive najznačajnijih svetskih autora), kao i u Ostinu, Sijetlu i NJujorku. „Niko ne istražuje ljudsku sudbinu na tako dubok način kao Gilić“, zapisao je u svom pismu svojevremeno upućenom Dunav filmu Vilard van Dajk, direktor Filmskog odeljenja Galerije modernih umetnosti u NJujorku, tražeći da otkupi sva Gilićeva dela.

U ovom našem kulturnom i duhovnom paradoksu, jedini reditelj iz Jugoistočne Evrope čija se dela danas nalaze u ovoj prestižnoj njujorškoj galeriji kao civilizacijska zaostavština i deo svetske kulturne baštine (pohranjena su u kapsuli najvećih stvaralačkih vrednosti, u skloništu od svakog mogućeg razaranja, pa i atomskog), izopšten je iz našeg filmskog života više od četiri decenije.

Poslednji film Dani od snova koji je prikazan u glavnom programu Kanskog festivala i ovenčan nagradom FIPRESCI u Puli, Gilić je snimio 1980. godine. Ostvarenja koja su, zbog svoje kritičnosti prema tadašnjem sistemu, komunistički cenzori etiketirali kao „nepodobna“, „izdajnička“ i „rušilačka“, bila su ovenčana svetskim priznanjima. In Continuo je nagrađen kao najbolji kratki film na Berlinalu 1971, i u međunarodnim razmerama uzdrmao je pojmove kratkog dokumentarca. Pesničko remek-delo o ljudskoj težnji Dan više osvojilo je Gran pri u Oberhauzenu i prikazano je na više od pedeset svetskih festivala, kao i film LJubav, koji je bio nominovan za Zlatni globus.

Gilić se u Kanu predstavio i ostvarenjima Moć (1973), i dugometražnim remek-delom Kičma, koje je 1978. izdvojeno među najboljim filmovima u svetu. Ova socijalna drama bila je producentski debi srpsko-američkog emigrantskog producenta Den Tane, i bila je kandidovana za Oskar u kategorijama za režiju, kameru i muziku…

Gilić je osvajao Gran prije i na festivalima u Lajpcigu, Belviu, Melburnu, Sidneju, Trentu, Nionu… a isto priznanje dobio je i od Udruženja stvaralaštva i umetnosti Vašingtona. Ovde živi inkognito, daleko od javnosti iz koje se potpuno povukao 1980-ih godina (odbija da primi nagrade, da se pojavljuje na festivalima i u medijima), a privilegiju da se druže sa njim i da upoznaju njegovu filmsku imaginaciju i inspiraciju imali su samo studenti magistarskih i doktorskih studija na Akademiji umetnosti u Novom Sadu i na Fakultetu likovnih umjetnosti na Cetinju.

Podgorica – Beograd

Reditelj i scenarista Vlatko Gilić rođen je u Podgorici 1935, a diplomirao je na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu, gde je posle studija ostao da živi. Filmsku karijeru započeo je kao scenograf, a prvi kratki igrani film, Mala svetlost snimio je 1966. u korežiji sa Predragom Golubovićem. U njegova izuzetna ostvarenja danas se ubrajaju i Homo Sapiens i Homo Homini, u kojima je razvijao mit o Sizifu, kao i Zategni dele. „Zanimljivo“ je da je Gilić do 1990. bezuspešno aplicirao na raznim konkursima za dobijanje sredstava za snimanje filmova, i da su istu ignoraciju prema njegovom radu pokazale filmske institucije u Srbiji, Crnoj Gori i čitavoj tadašnjoj državi.