Ponižena umetnost

Dramu „Kralj Betajnove“ napisao je najveći pesnik i stilista slovenačkog jezika i to u turbulentno vreme početka XX veka – u špicu dramatičnog raslojavanja siromašnog, ruralnog društva, i nastajanja kapitalizma u gruboj, pljačkaškoj akciji prvobitne akumulacije. Kada je igrana prvi put u novom teatru novog vremena i nove države – JDP, kao prva premijera, bila je još jedan obračun sa trulim i kriminalnim društvenim odnosima i to kao znak pobede nad njima i kao izraz vere i nade u novi, pravedniji svet. Visprena studija karaktera u ovom komadu pruža sveobuhvatnu sliku nepravednog društva u usponu i osvetljava sprege mračnih i nasilnih društvenih grupa – pre svega krupnog kapitala i moćnog klera, u krvavom osvajanju materijalne i društvene moći, koja će neminovno dovesti do kraha civilizacije u dva velika svetska rata koje najavljuje. Žalosno je što drama „Kralj Betajnove“ u globalu i u detaljima pruža tačnu sliku savremenog povampirenog kapitalizma koji, koristeći iste metoda otimačine i ucene, ubistva i prinude – uspostavlja ponovo, jednom izbrisani, društveni poredak zla i grube sile.

Predstava reditelja Milana Neškovića i ansambla Jugoslovenskog dramskog pozorišta bavila se samim surovostima tehnike osvajanja vlasti po svaku cenu, ali tražeći i slikajući metode otimačine i nasilja, oslonila se na lične karakteristike likova a izbegla asocijacije o društvenom kontekstu i širem značenju scenskih akcija. Scena obiluje i grubostima i surovostima nasilja u porodici i u bliskom okruženju novoindustrijalca Jožefa Kantora i njegovih saradnika na uspostavljanju vlasti i neprikosnovene moći u lokalnoj sredini, kao da je to pojedinačan slučaj, bez otvaranja mogućnosti asocijacija na šire društvene tokove. Ono što je bitno u ovoj ibzenovskoj društvenoj drami, dubokih tektonskih kretanja u turbulentno vreme društva, ostalo je na površini predstave, predstavljeno banalnim tretmanom sukoba likova sa isključivo ličnim motivima, bez produbljenog, a kamoli poetskog, sklopa radnje i, inače, visoke estetike dela. Kantor u igri Nenada Jezdića je bezobrazni i kapriciozni magnat, poput junaka TV serije „I bogati plaču“. Tako je i Maks Krnec, Nikole Rakočevića, površni, infantilni, sitni pobunjenik i potisnuti ljubavnik, umesto autentičnog revolucionara koji se herojski, svesno, žrtvuje za pravdu. Nagomilana scenska sredstva, bez dubljeg sadržaja i studije društvenih odnosa i karaktera, daju opšti utisak šunda kao glavnog izraza sadržaja i banalne forme koja ne navodi na sadržajnije preispitivanje stanja o kome se govori. Otud su bile u predstavi moguće i kapitalne greške u vođenju radnje, gde pored histeričnog vikanja likova jednih na druge, nemotivisanih preokreta, greške u scenama gde lik koji pomaže Kantoru u sasvim teatralnom i falsifikovanom, kičerskom ubistvu Maksa, već u sledećoj sceni, kao Sudija, vrši policijsko-sudsku istragu o dotičnom ubistvu….

Predstavu otvara vesela igra dve mlade rođake – jedna je Francka, Kantorova kćerka, igra je Milena Živanović, a druga mlada Kantorova bratanica kojoj je on ubio oca i oteo imanje. To je Nina, koja ima noćne more jer je prisustvovala tom ubistvu. Ovaj lik razigrano i nešto previše erotizovano, do pedofilskog odjeka, igra mlada Mina Obradović. Dakle Francka će se udati za lokalnog mladog kapitalistu, ali sasvim nezanimljivog i čak grubo tupavog, samoljubivog, ali i trpeljivog momka koji će tragično završiti u zatvoru, kao krivac, samo zato što je njegovom puškom Kantor ubio Maksa. U ambijent devojačke igre radosti zbog najavljenog venčanja ulazi Maks Krnec, prava ljubav mlade Francke i počinje scena oplakivanja propale ljubavi, ali površno i skakutavo, bez tragičnog naboja, kako je zamislio pisac. Jer, Maks je morao da napusti studije u Beču pošto je njegov otac ostao bez poseda – naravno, na prevaru mu ga je oteo Kantor – vajni Kralj Betajnove. U razgovoru dvoje mladih, nekadašnjih ljubavnika, otkrivaju se važni podaci o suštini dotadašnjeg i kasnijeg sukoba osvajača vlasti po svaku cenu i hrabrog borca za pravdu, siromašnog bezemljaša, bivšeg studenta i radničkog tribuna, koji će pokušati da se suprotstavi moćnom Kantoru, ali će ga ovaj surovo ustreliti i optužiti drugog za taj čin. Dakle Ivan Cankar ne gubi vreme – od prvih rečenica u prvim scenama on otvara provaliju tragičnog sukoba pravde i nepravde i nadalje ceo komad vodi u tom pravcu.

Nažalost, reditelj Nešković i ansambl predstave potpuno zanemaruju dubinu i silinu sukoba u delu, a bave se površinskim izrazom pojedinačnih, ličnih sukoba. I ne samo to, razvijajući radnju preko susreta dva najmoćnija čoveka celog kraja – sveštenika, župnika, i Kantora industrijalca, ubice i političkog kandidata, mi pratimo skoro pomodni susret dvojice bonvivana, u čemu se naročito ističe napirlitani pop u banalnoj i samodovoljnoj igri ciničnog Vojina Ćetkovića. Iz nepoznatih razloga njihovoj sceni, kao neki nemi svedok, prisustvuje neki enigmatični lik – Nebojša Milovanović, za koga se posle ispostavi da je pomenuti sudija – saradnik na ubistvu! Srećom, tu se ubrzo pojavljuje jedini ozbiljno prostudiran i pametno postavljen lik starog Krneca, Maksovog osiromašenog oca, sada već pijanca i skitnice bez dostojanstva. Ovaj istinski lik odlično je, sa puno tragičnog shvatanja situacije i minimalistički čisto odigrao uverljivi Mihajlo Janketić. Već kako dalje idu stvari, tu se pojavljuje jedna žena, sasvim iz američkih TV serija o bogatašima, kao da je izašla iz modnog časopisa, banalna i prosta, ubijena u pojam – druga supruga Kralja Betajnove, Hana, bivša služavka, što u delu ne postoji kao indikacija. Igra je površno i banalno Anđelika Simić.

Ono što u delu ima tragični naboj i osvešćenje društvenih protivrečnosti i ono što bi se lako moglo čitati kao poruka iz današnjeg sveta u kome živimo i poziv na pobunu protiv sprege kapitala, klera i kriminala – pažljivo je maskirano razigranim i skoro podetinjilim igrama i igricama karaktera i povremeno veselim mizanscenom. Ali, zato je u važnim sukobnim scenama mizanscen potpuno mrtav – glumci sede i pričaju, čak i kad viču jedan na drugoga, tako da suština ostaje potpuno zametnuta i otuđena. Opasni utisak šunda i otuđenja nas opseda sve više kako se približava drastični kraj – trijumf zla, Kantorov završni predizborni govor, scena koja direktno asocira na veliki kraj komada „Neprijatelj naroda“ Henrika Ibzena.

I tako dalje i tako dalje, sve dalje od istine i dubine, daleko od tragične poezije kojom se bavio veliki pesnik i borac za pravdu Ivan Cankar.