foto ArhipelagJužnije, posle plovidbe duž istarskih obala, u dnu jedne prirodne luke od pet kilometara, među najboljim na Jadranu, nalazi se Pula. A pod austrijskim i jugoslovenskim urbanističkim i arhitektonskim plaštom, Pula otkriva ono što je dugo bila, u izvesnom pogledu do 19. veka: rimski grad sa sedam brežuljaka, primorskim borovima, sa izvorom slatke vode na obali mora, sa okolinom čiji su krajolici i danas izrazito rimski, sa crvenom zemljom, suvim zidovima, ruševinama, ostacima centurijacije iz 1. veka stare i 1. veka nove ere.
Pulu je srušio Avgust jer se svrstala na stranu Cezarovih ubica Bruta i Kasija, protiv drugog trijumvirata.
Uništena je i ponovo izgrađena u znaku carskog kulta čiji značaj i danas može da se uoči u gradskom forumu.
U razdoblju od pola veka grad je dosegao 20 hiljada stanovnika, dok je isto toliko živelo u okolini.
Pula poseduje jedan od najočuvanijih amfiteatara u spoljašnjem krugu, arenu koja može da primi 26 hiljada gledalaca, hram posvećen Oktavijanu Avgustu, ostatke Dijaninog hrama i slavoluk Sergijevaca iz vremena Tiberija; sve su to bili umetnički modeli naširoko reprodukovani u arhitekturi 16. veka (Paladio, Serlio).
Rimski grad širio se oko brežuljka, opasan prvim zidom, gde je prethodno bio kašteljer, a zatim jedan kapitolski hram.
Drugi pojas zidina, sa i danas vidljivim četvorougaonim ili polukružnim kulama, zatvarao ga je u podnožju brežuljka.
Na istočnoj strani otvaralo se četvoro vrata.
Na zapadnoj strani bila je luka.
Pula s Porečom i Brionima čuva ostatke hrišćanskih bazilika iz 4. veka, kao i mnoštvo kamenih sarkofaga, po kojima je bila poznata u srednjem veku, te je pomenuta i u devetom pevanju Danteovog Pakla.
Južnije, u Dalmaciji, u drevna vremena bio je potreban jedan dan plovidbe od trenutka kad bi se ugledala ilirska obala do pristajanja u dnu Solinskog zaliva.
Nagrađivanje nepromišljenom urbanizacijom i industrijalizacijom i zagađenje mora i vazduha ipak nisu umanjili lepotu Kaštelanskog zaliva (nekada zaliva Salone, danas Solina).
Podno obronaka Mosora leže ostaci najvažnijeg grada Ilirika, odnosno Dalmacije.
Grad je bio smešten na moru, ali danas se tu nalaze autoput, železnička pruga, naftna postrojenja, šikara.
Salona je imala obim zidina duži od četiri kilometra.
Utvrđeno je postojanje severnih zidina, četvoro vrata, pozorišta, trgova, hramova.
Kuće su zatrpane, prekrivene šibljakom.
U neposrednoj blizini grada nalazio se veliki amfiteatar, od koga je ostalo malo tragova.
Podignut je u drugoj polovini 2. veka naše ere. Sarkofazi se mogu pronaći duž bele uličice koja spaja dva nalazišta.
Salona je imala preko 40 hiljada stanovnika, bila je veoma aktivan grad, znamo za postojanje manufaktura i zanatskih radionica, za obradu stakla, kamena, srebra i zlata iz Ilirika, proizvodnju nakita.
Iz unutrašnjosti su stizali štavljena koža, vosak, med, žito, drvo, stoka.
Koliko danas Salona može delovati mračno toliko je Aspalathos blistav.
To je srce Splita.
Na pet kilometara od Salone, pred otvorenim morem, Dioklecijan je naredio da mu tu izgrade čuvenu palatu.
U njoj je živeo od 305, kada se povukao, do 316. kada je umro.
To je moćna, gospodska, pametna građevina, u stanju da izazove sva vremena i čitavu istoriju.
U unutrašnjosti palate najbolje je sačuvan njen južni deo.
Tu se nalazi upečatljiv peristil: dva niza stubova koji razdvajaju dva prostora; carski mauzolej (od srednjeg veka katedrala).
Veličanstvena građevina nadahnuta je stajaćim vojnim logorima; to je jedina tako dobro očuvana carska rezidencija.
Postala je uzor srednjovekovnim zamcima.
Danas, kao malo drugih mesta na Mediteranu, krajnje sugestivno podseća na civilizaciju u kojoj je nastala.
Prevod sa italijanskog Mila Samardžić
Autor je poznati italijanski istoričar čija je knjiga „Istorija Jadrana“ nedavno objavljena u izdanju Arhipelaga
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, ali i na X nalogu. Pretplatite se na PDF izdanje lista Danas.
