Riznica Saborne crkve u Beogradu: Hram u kome se patrijarsi ustoličavaju, a vladari su se krunisali

Reč je o kontunuitetu dužem od tri veka, o čemu govore i priložnički darovi od vremena otomanske turske vlasti sačuvani iz stare Saborne crkve pa do današnjeg dana, što ukazuje na kontinuitet postojanja ovog prostora, ove crkve, što je još presudnije, ne samo za SPC, nego i za srpski narod i naše sugrađane koji su živeli u ovom gradu – objašnjava za Danas upravnik Muzeja SPC jerej Vladimir Radovanović značaj otvaranja za javnost Riznice Saborne crkve u Beogradu koju prati i objavljivanje istoimene monografije, čiji su autori Vuk Dautović, Igor Borozan i Budimir Kokotović.

Ova knjiga je drugi naslov u novoj ediciji Muzeja SPC „Riznice Srpske pravoslavne crkve“, pre nje 2022. objavljena je monografija o Riznici manastira Krka.

Predstavljanje ove monografije uoči Sabora svetog arhangela Mihaila, slave Saborne crkve, bilo je obeleženo otvaranjem izložbe na kojoj je većina predmeta iz riznice prvi put bila prikazana u javnosti.

Izložba, privremeno smeštena u centralni deo Sabornog hrama, trajala je desetak dana da se ne bi na duže remetila osnovna bogoslužbena namena crkve u koju vernici pre svega dolaze da bi se molili Bogu.

– Ideja je da se nađe rešenje u nekom prikladnom prostoru gde bi se ovi predmeti mogli stalno izložiti, a posetioci, kako domaći tako iz inostranstva, mogli da se upoznaju sa našom verom – kaže sveštenik Radovanović.

Izložba u Sabornoj crkvi i monografija zapravo su prvi zvanično predstavljeni rezultati projekta koji je početkom 2023. pokrenut po blagoslovu patrijarha Porfirija (Perića), a pod nazivom „Otvorimo riznicu Saborne crkve“ sa ciljem da se izvedu konzervatorsko-restauratorski radovi na vrednim predmetima kako bi se trajno sačuvali za buduća pokolenja i učinili dostupni javnosti.

– Projekat je na prvom mestu obuhvatio spašavanje ugroženog značajnog kulturnog i duhovnog blaga ne samo SPC nego i srpskog naroda zato što se radi o predmetima koji su važni ne samo za bogoslužbeni život nego i za bitne istorijske događaje kao što su krunisanja i venčanja vladara, rukopoloženja episkopa i ustoličenja poglavara SPC… Ideja je da se svo naše kulturno nasleđe spasi tako što će se ne samo popisati i digitalizovati nego što će se raditi hitni konzervatorsko-restauratorski radovi kako bi se sačuvalo za buduće generacije. To je dugotrajan proces i zahteva određeno angažovanje, a ono što jeste problem je nedostatak prostora. Muzej SPC, kao jedna od važnih institucija sa bogatim fondom, još nema adekvatan prostor u kome bi moglo da se izloži bogato kulturno nasleđe srpskog naroda koje čuva – objašnjava sveštenik Vladimir Radovanović, uz Miljanu Matić jedan od urednika Edicije „Riznice SPC“.

https://www.rts.rs/lat/magazin/kultura/vesti/5313957/riznica-saborne-crkve-u-beogradu-monografija-predstavljanje.html

Prema njegovim rečima, u Sabornoj crkvi krajem novembra bili su izloženi predmeti koji su prošli konzervatorsko-restauratorski tretman, što je slučaj i ostalim sa artefaktima koji su po prvi put publikovani u monografiji „Riznica Saborne crkve u Beogradu“.

Muzej SPC je ovu knjigu objavio u saradnji sa Sabornom crkvom i Institutom za za istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu.

Na pitanje šta je bio kriterijum za izbor 50 predmeta koji su detaljno opisani u monografiji sveštenik Radovanović odgovara da se „na prvom mestu rukovodilo time da se ljudi upoznaju sa bogoslužbenim životom, ali i da se skrene pažnja na važnost onih koji su prilagali darove“.

– Darodavci i priložnici nisu želeli samo da zaveštaju svoje priloge Crkvi, nego i svom otečestvu trudeći se da te predmete što lepše ukrase. Na mnogima od njih vidimo da su to čuvene zlatarske radionice kako iz Beograda tako i iz inostranstva. Želja nam je da naglasimo i iskažemo poštovanje prema ljudima koji su svojim trudom, radom, delom doprineli da nam ostane ovako vredno kulturno blago. Na izbor artefakata svakako je uticala i želja da se ljudima približe važni istorijski događaji koji su se odigrali u Sabornoj crkvi – naglašava sveštenik Vladimir Radovanović.

Monografija ima četiri poglavlja: Istoriju Saborne crkve napisao je Budimir Kokotović, arhitekturom i slikarstvom bavio se Igor Borozan, dok su tekst o Riznici i Katalog odabranih rizničkih predmeta bili povereni Vuku Dautoviću.

Prema podacima objavljenim u monografiji, najstariji predmet koji se čuva u najstarijoj crkvenoj riznici u Beogradu je Prestoni krst kir Venijamina iz 1657. sa jezgrom od duboreza okovanim u srebro i pozlatu, a ukrašenim poludragim kamenjem i emajlom. Veruje se da je poreklom iz Severne Grčke i da potiče iz stare Saborne crkve još dok su njom upravljale fanariotske vladike, mada se u popisima vodi kao dar kneza Miloša Obrenovića. Ista dilema je i u vezi sa poreklom Prestonog krsta stare Saborne crkve iz 1793. Reč je o duborezu u okovu od pozlaćenog srebrnog filigrana sa ukrasima od kristala i merdžana – perili.

Potiče sa juga Balkana i na unutrašnjoj strani ima natpis na grčkom jeziku. Među ručnim, naprsnim i prestonim krstovima beogradskih mitropolita i srpskih vladara posebno mesto ima Prestoni krst obnovljene Srpske patrijaršije, rad poznatog zlatara Stevana Jevtovića. Saborska sednica na kojoj je 1920. vaspostavljena Srpska patrijaršija i izaban njen prvi patrijarh održana je u beogradskoj Sabornoj crkvi. Sa tog istorijskog crkvenog i nacionalnog događaja sačuvani su snimci i fotografije.

Uz razne crkvene sasude, knjige i druge bogoslužbene predmete, kad je reč o srpskim vladarskim kućama pažnju privlače venčala Karađorđevića i Obrenovića. Beogradski zlatar Jovan Nikolić 1857. izradio je par srebrnih venčala za prvorođenog sina vožda Karađorđa Georgija Karađorđevića i njegovu mladu Saru M. Anastasijević, ćerku kapetana Miše Anastasijevića. Nije zabeleženo ko je osam godina kasnije 1875. izadio venčala za tadašnjeg kneza Milana Obrenovića i knjeginju Nataliju Petrovnu.

Mladenci su prefinjeni rad od pozlaćenog srebra u formi zatvorene krune, ukrašene filigranskim radom i dragim kamenjem priložili Sabornoj crkvi odmah po venčanju.

Venčanje kralja Aleksandra Prvog Karađorđevića sa rumunskom princezom Marijom Hoencolern 8. juna 1922. bio je jedan od najvažnijih društvenih i državnih događaja ne samo u beogradskoj Sabornoj crkvi nego i nekadašnjoj Kraljevini SHS, ali njihova venčala nisu sačuvana, bar ne u glavnom prestoničkom hramu.

U njegovoj riznici čuva se krstionica koju je kralj Aleksandar Ujedinitelj kupio za krštenje svog prvorođenog sina Petra, potonjeg poslednjeg jugoslovenskog kralja.

Kralj Aleksandar Prvi je iz Saborne crkve zavijene u crno 18. oktobra 1934. ispaćen na poslednji put – u Zagrobnu zadužbinu Karađorđevića na Oplencu, kao i njegov otac kralj Petar Prvi 13 godina ranije.

Predmeti vezani za krunisanje i miropomazanje kralja Petra Prvog imaju posebno mesto u Riznici Saborne crkve, moguće i zato što je on poslednji krunisani i miropomazani srpski vladar.

Sa njegovog krunisanja u Sabornoj crkvi pre 120 godina – 21. septembra 1904. sačuvano je „nebo“ – baldahin sa motivom Svete Trojice pod kojim je stavio srpsku krunu na glavu, dok srebrni pribor – tacna, mironosica i mirosaljka, čuvaju uspomenu na njegovo miropomazanje 9. oktobra 1904. u manastiru Žiča, tačno tri decenije pre atentata na njegovog sina kralja Aleksandra Prvog 9. oktobra 1934. u Marseju.

Tacna za miropomazanje iz 1833. delo je bečkog zlatara Georga Jovanova. Ne zna se ko je izradio srebrnu mironosicu, na čijoj je ivici uvozni znak za srebro Kraljevine Srbije iz 1882, dok je mirosaljka od srebra izrađena u Moskvi u drugoj polovini 19. veka u majstorskoj radionici Antipa Ivanoviča Kuzmičeva.

Važno mesto u Riznici Saborne crkve imaju i celivajuće ikone značajnih crkvenih slikara 19. veka Uroša Kneževića, Nikole i Milisava Markovića, koje čine funkcionalnu celinu. Ikona Rođenje svetog Jovana Krstitelja Nikole Markovića iz 1885. našla se na naslovnoj strani monografije „Riznica Saborne crkve“ u kojoj je značajna pažnja poklonjena kandilima i kadionicama koje su darivali mnogi viđeni Srbi poput Tome Vučića Perišića i njegove žene Agnije, ličnim predmetima članova obe srpske dinastije, jevanđeljima u bogatim okovima, putirima i drugim sasudima, vezenim i platnenim predmetima…

Saborna crkva, duhovni, arhitektonski, vizuelni simbol Beograda, po kome se prepoznaje savska silueta grada i verovatno najslikaniji gradski motiv, 21. novembra 2025. obeležiće 180 godina od osveštanja i početka litugrijskog života.

Za ovu crkvu vezan je i rad najstarijeg hora u Beogradu – Prvog beogradskog pevačkog društva koje je samo deceniju mlađe od svog matičnog današnjeg Sabornog hrama, koji je pod nadzorom i staranjem kneza Miloša Obrenovića građen od 1837. do 1845. godine.

Podignut je na mestu više puta rušene i obnavljane starije crkve, koja se u zapisima zapadnih putopisaca prvi put pominje 1578. godine.
Projekte novog hrama, koji se čuvaju u Muzeju SPC, izradio je u to vreme najugledniji graditelj Pančeva Adam Fridrih Kverfeld.

Sa neoklasičnom arhitekturom i zvonikom u rustikalnom baroku prihvaćenom iz Austro-Ugarske beogradska Saborna crkva spada u najveće crkvene građevine Kneževine Srbije.

Po preporuci Bečke akademije, Beogradska opština je izradu ikona i zidnih slika poverila talentovanom srpskom slikaru Dimitriju Avramoviću, dok je izrada nacrta za ikonostas poverena poznatom vajaru Dimitriju Petroviću. Za pevnicu, propovedaonicu i prestole za crkvenog poglavara i državne vladare zaslužan je rezbar Georgije Dević.

Odluci o obnovi Saborne crkve prethodilo je izdavanje carskog hatišerifa sa beratom kojim je Srbija stekla autonomiju – beogradski pašaluk proglašen je za vazalnu kneževinu sa naslednim kneževskim dostojanstvom, a Beograd za glavno mesto beogradskog pašaluka.

Na dan kad je na Tašmajdanu pročitan Hatišerif – 13. decembra 1830, na praznik svetog Andreja Prvozvanog, Miloš Obrenović je u staroj Sabornoj crkvi, čija su zvona prvi put posle 1813. oglasila srpsku slobodu, miropomazan za „prvog srpskog kneza posle Kosova“.

On je dotad lukavstvom i dukatima sa turskom upravom rešavao sporove oko visine beogradskih crkvenih zvonika – kupole pravoslavnih hramova nisu smele da nadvise minarete beogradskih džamija.

Zbog činjenice da „visoki zvonik nove crkve baca u senku turske džamije“ o čemu je 1848. pisao i londonski Tajms došlo je do ozbiljnog spora u kome su Turci pretili i topovima, a Saborna crkva postala „simbol nezavisnosti nove države“.

Ona je danas najprestižnija beogradska crkva za venčanja, krštenja, parastose, ali i deo zvanične turističke ponude Beograda i Srbije.

Misija SPC je da se ljudi upoznaju sa verom
„Nama su crkve na prvom mestu bogoslužbeni objekti i nadamo se da je ta otvorenost ono što najviše privlači ljude. Crkve su jedino mesto u Beogradu gde nije potrebno da se prethodno zakaže i plati ulaznica nego su dovoljni dobra volja i ljubav da se uđete. To su institucije najotvorenije prema svakom, ne samo prema vernicima SPC nego prema svim ljudima. To je naša vrednost, nešto čime se dičimo i što ne bismo hteli da promenimo. Naravna stvar da pored bogoslužbenog života i drugih verskih potreba naših vernika u crkvi postoji želja da i drugim ljudima pružimo mogućnost da se upoznaju, kroz bogato naše kulturno nasleđe, sa nama samima, našom Crkvom i istorijom. To je možda i misija SPC – da ljude upoznamo sa našom lepom pravoslavnom verom, ali i onim što je iz nje nastalo“, kaže sveštenik Vladimir Radovanović.

Srpski Vestminster
Osim što je mesto na kome su se srpski vladari venčavali, krunisali i molitveno bili ispraćani sa ovog sveta, u Sabornoj crkvi nalaze se mošti svetog kneza Stefana Štiljanovića, a više decenija tu su čuvane i mošti svetog kneza Lazara i poslednjeg vladara dinastije Nemanjića svetog cara Uroša, sina cara Dušana.

U Sabornoj crkvi počiva više poglavara SPC i dva srpska vladara – kneževi Miloš i Mihailo Obrenović. Sa desne strane u priprati sahranjen je i patrijarh Gavrilo Dožić, a sa druge strane mitropoliti Mihailo Jovanović, Inokentije Pavlović, patrijarh Vikentije Prodanov (1890-1958). U porti hrama sahranjeni su prosvetitelj i prvi srpski ministar prosvete Dositej Obradović i reformator srpskog jezika i ćiriličnog pisma Vuk Stefanović Karadžić, čiji su posmrtni ostaci preneti iz Beča 1897. po naredbi kralja Aleksandra Obrenovića.

U južnom delu porte, uz sam zid stare Saborne crkve do 1819, kad je preneta u Topolu gde je spojena sa telom, bila je sahranjena glava vožda Karađorđa Petrovića, vođe Prvog srpskog ustanka. U staroj crkvi bio je sahranjen i Melentije Pavlović, prvi Srbin koji je u 19. veku izbran za srpskog mitropolita.