SANU: Neprihvatljivo ponašanje prema kulturnoj i istorijskoj baštini na Novom Brdu

Njihovu analizu prenosimo u celosti:

Obrazlažući politički motivisanu odluku da se zaustave arheološka istraživanja Novog Brda, etnički Albanac, svojevremeno najviši politički rukovodilac na Kosovu i Metohiji Fadilj Hodža izjavio je 1967. godine: „Nas to uopšte ne interesuje, to je srpski spomenik“ (Glasnik Srpskog arheološkog društva 5 /1989/ 142–144). No, započeta 1952. godine, pomenuta istraživanja do tada su već bila dala značajne rezultate. Potvrdila su tačnost podataka iz pisanih izvora o tom gradu koji su krajem XIII veka osnovali i kasnije svesrdno podržavali – kao jedno od najznačajnijih privrednih i urbanih središta srednjovekovne Srbije – vladari iz dinastija Nemanjića, Mrnjavčevića, Lazarevića i Brankovića.

Prilikom tih istraživanja razrešene su i mnoge nedoumice. Tako su, recimo, na prostoru novobrdskog Donjeg trga pronađeni temelji velikog rimokatoličkog hrama Santa Maria de Nuovomonte, tzv. Saške crkve. Nadalje, otkopani su 1956. godine i ispitani ostaci monumentalnog hrama u središtu nekadašnjeg podgrađa. Na osnovu svedočanstava nešto mlađih narativnih izvora, ali i zahvaljujući mnoštvu pronađenih ostataka moravske kamene plastike sa srpskim natpisima, kao i fragmenata fresaka, takođe sa ćiriličnim slovima, moglo se pouzdano zaključiti da je reč o pravoslavnoj crkvi Svetog Nikole, naknadno proširenoj, pri kojoj su jedno vreme stolovali novobrdski mitropoliti. Ona je posle pada grada pod vlast Osmanlija pretvorena u džamiju. Pronađen je u njoj i ulomak natpisa na srpskom jeziku koji je o svom pregnuću na podizanju crkve ostavio njen graditelj (protomajstor).

Zahvaljujući istraživanju različitih izvora zna se i za nekoliko drugih novobrdskih pravoslavnih hramova, kao i za manju rimokatoličku crkvu Svetog Nikole (capella Santi Nicolai), koja je bila u službi još 1642, kada je srpska saborna crkva, posvećena istom svetome, već uveliko bila pretvorena u džamiju.

Svi ti verski objekti uverljivo govore o multikonfesionalnom i multikulturalnom karakteru srednjovekovnog Novog Brda, u kojem su, uz većinsko srpsko stanovništvo, živeli i delali Sasi, Dubrovčani, Grci, Albanci, Splićani, a kasnije i Jevreji i Turci. Koliko je srpskim vladarima bilo stalo da utvrde pravni okvir životu i gradskoj autonomiji te kosmopolitske sredine, za njihove vlade neopterećene verskim sukobima, svedoči Statut Novog Brda. Njega je izdao despot Stefan Lazarević 1412. godine u okviru Zakona o rudnicima, čiji se prepis iz XVI veka čuva upravo u našoj kući, u Arhivu SANU. Manipulacija identitetom materijalnog nasleđa Novog Brda, kao simbola suživota zasnovanog na uvažavanju drugih, i degradiranje njegovih spomeničkih vrednosti, koji se odvijaju u naše vreme, utoliko su teže shvatljivi.

Reč je, pre svega, o nastojanju kosovskih institucija i predstavnika vlasti da ostatke najznačajnijeg novobrdskog crkvenog objekta, sabornog pravoslavnog hrama Svetog Nikole, predstave neupućenima kao ostatke nepostojeće rimokatoličke, „Artanske katedrale“. Zvanični sajt kosovskog Ministarstva kulture omladine i sporta, na kojem se potpuno prećutkuje bogata srpska prošlost Novog Brda, već duže vreme nudi svojim posetiocima i niz potpuno neodrživih tvrdnji o novobrdskoj crkvi Svetog Nikole. Tamo, između ostalog, stoji da se za nju „smatra da je bila Katolička Katedrala”, mada Novo Brdo pre pretvaranja te crkve u džamiju nikada nije bilo sedište rimokatoličkog biskupa, da po „obliku izgradnje, pripada rimskom stilu” (!!?), iako je u njoj otkopano i obilje arhitektonske plastike tzv. moravskog stila, da su tu „katedralu” izgradili „dubrovčani”, mada je u njoj otkriveno mnoštvo ostataka ćirilskih natpisa, pa i onaj protomajstorov. Ovakvo „nepoznavanje” stvari veoma čudi kada se zna da su u novije vreme objavljene dve veoma ozbiljne i obimne naučne monografije o Novom Brdu i njegovoj crkvi Svetog Nikole, obe uporedo na srpskom i engleskom jeziku (V. Jovanović i drugi, Novo Brdo, Beograd 2004; M. Popović, I. Bjelić, Crkva Svetog Nikole. Katedrala Novog Brda, Beograd 2018).

Nažalost, prikrivanje naučno utvrđene istine i iznošenje netačnih podataka predstavljali su samo prvi korak u neprihvatljivom smeru. Potpuno prenebregavajući rezultate dugogodišnjih istraživanja, objavljene u pomenutim knjigama, Arheološki institut Kosova započeo je nedavno, uz podršku Ambasade SR Nemačke u Prištini, naučno i stručno neutemeljenu „rekonstrukciju“ starijeg dela crkve Svetog Nikole – dajući mu oblik trobrodne bazilike, koji zasigurno nije imao. I dok mnoge stare srpske crkve uništene 1999. i 2004. godine, čiji je izgled savršeno dobro poznat, ostaju u razvalinama (Mušutište, Rečani, Dolac, Čabići itd.), potpuno se proizvoljno obnavlja jedan davno srušeni hram. Valja pritom primetiti da su kosovske vlasti nedavno zabranile i rekonstrukciju crkve Svetog Nikole u manastiru Svetih arhanđela kod Prizrena, iako za njeno obnavljanje ima znatno više podataka nego za obnovu novobrdskog hrama. Jasno je zato da nije na delu želja za rekonstrukcijom drevnog crkvenog spomenika u Novom Brdu već pokušaj tendencioznog konstruisanja njegovog novog identiteta. Ostacima tog hrama naneta je velika šteta već radovima u prvoj fazi, a ona će se tragično uvećavati ukoliko projekat „rekonstrukcije“, za koju ne postoje naučni i stručni uslovi, ne bude odmah obustavljen. Važno je primetiti da je višestruko sporna „obnova” započeta bez saglasnosti Saveta za sprovođenje i nadgledanje, čiji je član Srpska pravoslavna crkva. Posebno ciničnim čini se to što najviši predstavnici vlasti tzv. Republike Kosovo izjavljuju da hram čiji se konfesionalni identitet prekraja i izgled proizvoljno menja predstavlja „dokaz suživota u ovim oblastima”. Zatvarajući oči pred podacima kojima raspolaže nauka, naslednici Fadilja Hodže spremni su, očevidno, da u političkoj neprincipijelnosti odu mnogo dalje od njega.

Naročito je zabrinjavajuće to što sasvim neodgovarajući odnos prema sabornom hramu Svetog Nikole može poslužiti kao model pri budućem istraživanju, proučavanju i prezentovanju srpskog spomeničkog nasleđa, kako onog na samom Novom Brdu tako i onog na čivom Kosovu i Metohiji. Odavno uočeni, sistematski i uporni pokušaji privremenih kosovskih institucija, poput pomenutog Ministarstva kulture omladine i sporta, da prikriju i krivotvore identitet tog spomeničkog nasleđa, odnosno umanje njegov značaj u celini, predstavljaju zato veoma ozbiljnu pretnju s dalekosežnim posledicama i istinski izazov kulturnoj javnosti civilizovanog sveta.

Pošto je reč najčešće o crkvenim objektima ti pokušaji predstavljaju izazov i svim verskim zajednicama. Kada je o novobrdskoj katedrali reč, naročito pozvanom da pruži odgovor mora se osetiti rimokatolička crkva, koja usmeravajući primer za to može pronaći u vlastitim redovima. Pominjući 1610. godine pretvaranje novobrdskog sabornog hrama u džamiju, barski nadbiskup Marin Bici ne krije da su Turci preobratili u „mošeju jednu lepu i raskošnu crkvu koja je pripadala srpskim despotima”.

Sa svoje strane, Srpska akademija nauka i umetnosti, njeno Odeljenje istorijskih nauka i Akademijski odbor za proučavanje Kosova i Metohije nastojaće, kao i do sada, da stavove i ocene o spomeničkom nasleđu na ovim prostorima zasnivaju isključivo na činjenicama. U vezi sa tim valja podsetiti da je SANU nedavno objavila voluminoznu publikaciju Umetničko nasleđe srpskog naroda na Kosovu i Metohiji. Istorija, identitet, ugroženost, zaštita, na srpskom i engleskom jeziku, u kojoj su istorijski kontekstualizovani i sveobuhvatno razmotreni problemi vezani za pomenutu baštinu.