Sećanje na pesnika Mikloša Radnotija i užase fašizma

– Priča o Miklošu Radnotiju, jednom od najvećih pesnika mađarsko- jevrejskog porekla koga su fašisti ubili 1944. godine, jako je važna za našu kulturu sećanja, pogotovu danas, u vreme oživljavanja desnice, svih oblika fašizama, beskrupuloznog rušenja istine, moralnih i ljudskih vrednosti i raščovečenja čoveka, i zato u javnosti treba često da bude prisutna – kaže za Danas reditelj Božidar Đurović, profesor na Fakultetu savremenih umetnosti, najavljujući premijeru mađarsko-srpske predstave „Tragom ‘Borskog notesa'“ (A Bori „Notesz Nyoman“).

Reč je o autorskom umetničkom projektu po tekstu i u režiji mađarskog profesora Žolta Varge (njegovom doktorskom radu na FSU-u, kome je Božidar Đurović mentor), koji će premijerno biti izveden 13. jula u Boru, ispred spomenika Miklošu Radnotiju.

Mikloš je rođen 1909. godine u Budimpešti, u Austrougarskoj, a 1934. završio je studije filozofije sa doktorskom disertacijom „Umetnički razvoj Margit-Kaffka“, i do početka rata radio je kao profesor u čuvenoj budimpeštanskoj gimnaziji „Zsigmond Kemény“.

Već 1940. regrutovan je za Židovski radni bataljon, a nepune tri godine kasnije bio je utamničen u „Hajdenau“, radnom logoru u rudnicima kraj Bora koji su pokrivali 50 odsto potreba za bakrom nemačke ratne industrije.

Tu su mađarski fašisti teškim radom stravično iscrpljivali i mučili četiri stotine Jevreja koji su na kraju tragično završili, a ovog izuzetnog pesnika, važnog i za evropsku književnost, kako ističe Đurović, ni smrt nije mogla da ućutka.

– Mikloš je tokom monstruoznog logorovanja i prinudnog marša iz Bora do Mađarske, kada je ono malo preživelih logoraša bilo deportovano zbog dolaska ruske vojske, napisao devet pesama. Na tom putu je streljan, zajedno sa još dvadeset jednim Jevrejinom, a sveska sa njegovom poezijom koju evropski kritičari i danas svrstavaju u remek dela pronađena je u zadnjem džepu njegovih pantalona prilikom ekshumacije masovne grobnice u selu Abda, na severu Mađarske. Mikloševi potresni i veličanstveni stihovi kod nas su prvi put objavljeni 1979, u prevodu Danila Kiša, koji je takođe blistavo umetničko delo, a ovu knjigu poezije pod naslovom „Borske beležnice“ objavila je Narodna biblioteka Bor – kaže Đurović.

Uzbudljiva i opominjuća priča o velikom pesniku koji je do zadnjeg trenutka pisao o životu, bolu i smrti, ljubavi prema svojoj supruzi Fani, čuvenom jevrejskom violinisti Miklošu Loršiju, koji je streljan jer je svoju violinu odbio da preda fašistima… u pozorišnoj verziji biće izvedena ambijentalno.

– Mađarska vlada i čuveni vajar Imre Varga podigli su spomenik Miklošu Radnoti 1979. na Borskom jezeru, koji je bio tako okrenut da pesnik koji je obeležio evropsku poeziju gleda prema Mađarskoj. Spomenik je bio napravljen od oko šest stotina kilograma bakra i neko ga je ukrao 2001, pa je mađarska vlada podigla novi, koji se sada nalazi u Boru. Tu se održavaju tradicionalne svečanosti – pesničke večeri i susreti pisaca povodom godišnjica Mikloševog rođenja i smrti, jer on u ovom gradu ima poštovanje kultne ličnosti, i zaista treba reći da malo koja sredina tako čuva uspomenu na umetnika i čoveka koji je bio stranac, kao što se to radi u Boru – navodi Đurović, dodajući da je radom na autorskom projektu Žolta Varge napravljena jedna zanimljiva koprodukcija.

Pored FSU, iza predstave „Tragom ‘Borskog notesa'“ stoje mađarsko Narodno pozorište Békéscsabai Jókai Színház, Pozorište „Zoran Radmilović“ iz Zaječara, Muzej žrtava genocida iz Beograda i Opština Bor.

U mađarsko-srpskoj glumačkoj ekipi koja će oživeti sagu o Miklošu Radnotiju, u naslovnoj ulozi videćemo Miloša Đuričića, njegovu suprugu Fani Đarmati igra Viktorija Kiš, a tu su i Miloš Tanasković, Boris Sas (pevač i gitarista), kao i kompozitor Ištvan Čeh.

Posle premijere u Boru, drama jednog lirskog pesnika, kako piše u podnaslovu predstave „Tragom ‘Borskog notesa'“, premijerno će biti izvedena i u Mađarskoj.