Sfera političkog zauzima posebno mesto u srpskim žitijima

… Pisana reč i svetost u srednjovekovnoj Srbiji“ – „L’Ecriture et la sainteté dans la Serbie médiévale“. Knjiga je plod istraživanja srpske hagiografske književnosti, njenih dodira sa politikom i široko shvaćenim pojmom svetosti, kao i rezultat dve decenije duge saradnje Smilje Marjanović Dušanić sa različitim visokoškolskim institucijama u Francuskoj, gde je držala predavanja posvećenih različitim aspektima proučavanja dinastičke hagiografije u Srba. Pre objavljivanja knjige u Francuskoj, u izdanju Balkanološkog instituta SANU i izdavačke kuće Clio objavljena je njena monografija „Sveto i propadljivo“ koja se bavi pitanjem telesnog u srednjovekovnoj srpskoj žitijskoj književnosti. U razgovoru za Danas Smilja Marjanović Dušanić govori o izazovima naučnog bavljenja ovom pobožnom epohom i odnosom srednjovekovnih hrišćana prema telu u današnjem sekularnom i krajnje materijalistički nastrojenom 21. veku.

– Razvijena naracija hagiografskog žanra ostavlja prostor za književni portret svetitelja kao junaka priče. Iz njega možemo iščitati različite promene duše koje ostavljaju trag na telu, počev od asketskih praksi, preko mesta telesnog u opisima svetog kralja kao nepobedivog ratnika i idealnog hrišćanskog vladaoca, sve do delovanja njegovih čudotvornih moći. Tako žitija, više no što se to čini na prvi pogled, ostaju retki tekstovi, kad je reč o sačuvanoj srpskoj srednjovekovnoj građi, u kojima nailazimo na još uvek žive znakove negdašnjih tela. Istovremeno, ovi tekstovi ostavljaju sećanja o tome kako je izgledalo i samo društvo unutar kojega su sveti ljudi delovali, kako se oblikovala pobožnost tadašnjeg sveta – doživljaj ljubavi i Boga, ali i odnos prema grehu, kazni, ambicijama i zlostima ovoga sveta, kao i prema pitanjima vezanim za sferu političkog. Ova sfera zauzima posebno mesto u srpskim žitijima, s obzirom na neposrednu vezu države sa oblašću sakralnog, ostvarenu zahvaljujući fenomenu nasledne svetosti kao važnom svojstvu lokalne dinastije – objašnjava sagovornica našeg lista.

*Koliko je na izbor ovakve teme uticala kultna knjiga škotsko-irskog istoričara Pitera Baruna „Telo i društvo“, objavljena i kod nas, koja se bavi pitanjem braka, seksualnosti i devičanstva u ranohrišćanskom svetu na antičkom Sredozemlju i Bliskom Istoku? 

– Tokom godina susretanja sa različitim knjigama, ponekad naiđemo na one koje ostave dublji trag u nama, tako da, naivno, poželimo da i nama bude dato da mislimo i pišemo na sličan način. Koliko god želja tog tipa najčešće bila samo san, ipak u nama ostaje izvestan ideal pisanja istorije. Tako sam ja u susretu sa delima Pitera Brauna, čini mi se više no ijednog drugog istoričara, shvatila koliko se mnogo pitanja o srpskoj hagiografiji može postaviti, ako se koncepti tela odrede u odnosu na binarnu suprotnost svetog i propadljivog. Taj davni podsticaj Braunovih ideja postepeno je „zatrpavan“ godinama ekstenzivnih čitanja i razmišljanja u različitim pravcima. Ona su donela nova iskustva i nove uzore, ali su mi njegove nenadmašne stranice, kao i tolikim drugim istoričarima srodne intelektualne orijentacije, dale početni impuls za razmišljanja o konceptima tela u hagiografskoj književnosti.

*U kojoj je meri ranohrišćanski asketizam uticao na današnje poimanje tela u hrišćanskom svetu, uprkos dominantnom uticaju doba prosvećenosti i racionalizma?

– Asketizam kao neodvojivi deo hrišćanskog pozvanja opstao je bez obzira na sve dijahrone promene u doživljaju telesnog. Počeci monaškog pokreta i asketske prakse kao prihvaćenog puta ushođenja u vrlinama obeležili su proces oblikovanja hrišćanskog identiteta. Oblikovanjem idealnih obrazaca oličenih u živim uzorima bekstva od sveta, došlo je do temeljne promene hrišćanskog diskursa koji trajno usvaja biblijski okvir interpretacije: sveti tekst postaje osnova tumačenja privatnog i javnog života. Vremenom, uspostavljanjem kontrole nad telom – od prihvaćenog tumačenja simbolike gestova, preko crkvenog određenja mesta tela u ovozemaljskom i onostranom, do kontrole nad kalendarom preko sistema zabrana – pravila vezanih za post i seksualno uzdržavanje, gotovo svi važni aspekti hrišćanskog života postali su deo čvrsto uspostavljenog i široko prihvaćenog kanona. Istovremeno, društvo pobedničke religije moralo je da ustroji stalne obrasce života proklamovanjem javne „politike vremena“, odnosno vladanja nad vremenom. Na različitim nivoima društvene stvarnosti uspostavljaju se prakse koje tvore novi poredak. Uporedo sa rastućim „pozivom pustinje“ koji doprinosi širenju asketskog ideala i značajnim socijalnim posledicama ovih procesa, dolazi i do niza drugih promena. Konstituisanjem svetog kalendara sekularno rimsko vreme transformiše se u hrišćansko, liturgijsko vreme; geografija Rimskog carstva preobražava se u sakralnu topografiju svetih mesta nove vladajuće vere; pod pritiskom crkve, menja se popularna kultura kao i svakodnevni običaji. Promene u „politici vremena“ posebno su vidljive u podeli godine na nedelje, praznične dane i vreme posta i kajanja; tako uspostavljen poredak postao je neprekinuto sećanje na telesnu stvarnost svete istorije.

*Životopisi svetih bili su omiljeni srednjovekovni književni žanr, čijim se začetnikom kod nas smatra kralj Stefan Prvovenčani. Kakva je veza žitija sa srednjovekovnom crkvenom i političkom ideologijom i gde je u svemu tome shvatanje o telu sa njegovom fizičkom i duhovnom dimenzijom?

– Sagledano u kontekstu svoje osnovne namene – da služi svetiteljskom proslavljanju – žitije je po pravilu sastavljano na dve komplementarne ravni. Na ravni istorije, ono pripoveda o životu i delovanju junaka. Druga funkcija takvog teksta je da proslavlja čuda – za života i posle smrti svetog, najčešće čuda na grobu. Žitije, dakle, veliča delovanje junaka na planu nebesko-zemaljsko, odnosno podvig-čudo. Na obe ove ravni srednjovekovni tekst ističe telesni aspekt svetosti, bilo da je reč o različitim oblicima poricanja tela kao propadljivog i grešnog, ili pak o njegovom uzdizanju, ispoljenom delovanjem čuda. Tela svetitelja, prikazana u tekstovima, na ikonama, u snovima i vizijama, postala su vidljiva slika onostranog sveta, njegova spona sa zemaljskom realnošću vernika. U središtu naše analize je hagiografski narativ, u kojem se preko pripovesti o egzemplarnom junaku-svetitelju postavljaju osnove prepoznatljivog sistema odnosa vidljivog sveta i nevidljive realnosti. Razumevanje tih odnosa ključno je za analizu načina na koji se, preko teksta, uspostavlja sistem vrednovanja telesnog. Taj sistem deluje unutar društvene elite kojoj se, na jednoj ravni, tekst obraća. U širem smislu ovi tekstovi obraćaju se i zajednici koja učestvuje u svetiteljskom proslavljanju. Za našu temu posebno je značajno što hagiografski tekst, služeći se odabranim toposima, uspostavlja neku vrstu kontrole nad prostorom kolektivnog imaginarnog. Tako se suštinski formira konsenzus u proslavljanju svetog, koji počiva kako na ikonografskoj predstavi tako i na hagiografskom portretu.

*Koliko je ova tema važna u vladarskoj ideologiji Nemanjića, o kojoj ste pre 20 godina objavili posebnu studiju?

– Odnosom političke vlasti i oblasti svetog bavim se svih ovih godina. U ovim, najnovijim istraživanjima, razvila sam početne postavke o vladarskoj ideologiji Nemanjića koju sam ranije posmatrala prevashodno iz ugla diplomatičke tradicije. Fenomen svetosti prisno je vezan za vladarski dom Nemanjića, još od vremena nastanka kulta Svetog Simeona i postepenog razvoja koncepta svete dinastije. Smisao zasnivanja kultova domaćih vladara-svetitelja bio je pronalaženje mesta čitavog naroda u svetoj istoriji. Ovaj složeni cilj postizan je na različite načine, počev od podizanja manastira Hilandara na Svetoj gori. U žitijima srpskih svetih ostala su nam zabeležena i mnoga svedočanstva o odnosu prema telu svetitelja kao svojevrsnom političkom i duhovnom konceptu. Ta prisna veza između svetog čoveka koji najpre deluje u svojoj sredini kao vladar i monah, da bi se kasnije objavio kao svetitelj, što uključuje čudotvorno delovanje njegovih moštiju kao „sakralne utvrde otačastva“, predstavljala je osnovu simfoničnog odnosa države i crkve u srpskom srednjovekovnom društvu. Takva priroda odnosa dveju vlasti ne podrazumeva da su one uvek govorile jednim glasom, već da se po prirodi stvari između njih nikada nisu mogle isprečiti razlike u poimanju mesta i uloge koje je srpski „put ka Jerusalimu“ imao za „decu otačastva“.

*Još od apostolskih vremena ukazuje se na vezu slike i reči u prikazivanju vidljivog i nevidljivog tela, kao i na učešće svih pet čula u liturgijskom životu. Čime ste se rukovodili pri izboru ilustracija, koje su uglavnom sa freskopisa i iz ikonopisa nemanjićkih zadužbina?

– Funkcija likovnih priloga u knjizi daleko prevazilazi „dekorativni“ karakter ilustracija. Ovi su prilozi, odabrani najvećim delom iz srpskog likovnog nasleđa, komplementarni iskazima teksta. Reči žitija i slike svetih nastajale su kao odraz celovitog pogleda na svetost i one nam se i dalje obraćaju – zajedno. Izbor srpskog likovnog materijala bio je poseban izazov, ne samo zbog toga što se u istraživačkom smislu knjiga bazira na srpskim izvorima posmatranim u komparativnom kontekstu, već i stoga što su mnogi odabrani prilozi slabo poznati široj čitalačkoj publici. Reč je o ponekad teško dostupnim detaljima sa srpskih fresaka, koje uočavamo tek u času kada je naša pažnja usmerena na različite vidove doživljaja telesnosti, ispoljavanja emocija ili na istraživanje simboličkih poruka određenih gestova. 

Rastanak od identiteta

*Kažete da su „srednjovekovna društva funkcionisala u prisnom odnosu prema sopstvenoj prošlosti“. Zbog čega se srpski srednji vek danas u srpskoj političkoj, delom i intelektualnoj javnosti tretira kao mit od kog se čak, kao na primeru kosovskog predanja, treba što pre osloboditi?

– Želja za rastankom od identiteta, koja se postepeno pretvara u zahtev za kolektivnim preobražajem – bez obzira da li je deo individualno-psiholoških problema glavnih aktera takvih poziva ili je podstaknuta različitim oblicima političkog pritiska – po pravilu je tužna pojava. Ona odlikuje društva u dubokoj moralnoj i intelektualnoj krizi i u oba svoja vida ima destruktivni karakter. Odnos prema nacionalnoj prošlosti u nas je posebno osetljivo pitanje, kako zbog nasleđa komunizma tako, u još većoj meri, zbog ambicija dela političke elite – od pripadnika „plave krvi“ komunizma spremnih da brane davno stečene povlastice, do čitavog naraštaja „novih ljudi“ koji se prema tradiciji i identitetu odnose sa ravnodušnošću trgovaca.