Slavna istorija tršćanskih Srba pred Beograđanima

Rad na dokumentima pohranjenim u arhivama crkvene opštine i istraživanja dokumenata institucija kulture garda Trsta do sada su predstavljeni izložbom na tvrđavi San Đusto 2009. pod naslovom „LJudi Svetog Spiridona, Srbi u Trstu 1751-1914“, i izdanjima Arhiva Srbije iz 2007 „Arhiv srpske pravoslavne opštine u Trstu 1749-1950“, „Pisma iz Trsta. Nicifor Vukadinović Dimitriju Ruvarcu“ 2011, „Istorija diplomatije. Dokumenta“, i „Dokumenta Generalnog konzulata Srbije u Trstu 1884-1914“, 2009. i drugo izdanje 2013. kao i elektronskim izdanjima Aleksandra Radoša „Hram Svetog Spiridona“, „Srpska škola Jovan Miletić u Trstu“ i „Srpsko pravoslavno groblje Sveti Đorđe u Trstu“.

Izložba koja je pred nama u Arhivu Srbije tako je kruna višegodišnjeg rada na sređivanju, obradi i zaštiti arhivske građe, svedočanstvo o životu i zaostavštini male po broju, ali nesvakidašnje uspešne i kreativne, srpske zajednice u Trstu.

Umešni trgovci

Status slobodnog luke koji mu je 1719 dodelio Karlo VI učinio je za kratko vreme Trst privredno vibrantnim prostorom slobodnog trgovanja i privređivanja, kosmopolitskom zajednicom u kojoj su Italijani, Germani, Sloveni, Grci i Jevreji imali slobodu ispovedanja sopstvene vere i jezika. Smeli pomorci iz Herceg Novog, Kotora, Dubrovnika, Trebinja i Mostara otisnuli su se plavim Jadranom napuštajući dotada neprikosnovenu Veneciju ka Trstu, da iskoriste nove prilike, da preuzimanjem rizika naprave veliki dobitke.

Prema pisanju prof. Doga, grof Jovan Vojnović, koji je svoju titulu stekao u Veneciji, doselio je u Trst 1750, dve godine pre njega iz Trebinja je stigao Jovo Kurtović, potom njegov zemljak Cvetko Jovanović, a nešto kasnije Riznić iz Sarajeva. Naredne decenije bili su to jedini Iliri na tršćanskoj trgovačkoj sceni. Odvažni pomorci spremni da rizikuju putovanja u Istočni Mediteran sve do Česmea, Izmira i Instambula i grčkim ostrvima čak kada je tamo vladala kolera, stvorili su ogromna lično bogatstva trgujući sa svojim rođacima raspoređenim po lukama Crnog mora, Istočnog Mediterana, Amsterdama i St Petersburga.

Trgovački poslovi širili su se na berzansko poslovanje, osnivanje osiguravajućih društava i pomorskih kompanija kako u Trstu tako i u Beču. Tako je Jovan Vučetić Bjelica bio jedan od osnivača bečkog Loyda.

Uporedo sa širenjem poslova raslo je i doseljavanje iz Ilirskih krajeva tako je na popisu 1802. bilo je 309 Srba. Prosperitet koji je ilirska zajednica ostvarila u Trstu materijalizovao se u prelepim porodičnim palatama njih 69 koje i danas krase najlepše trgove i kvartove starog jezgra Trsta. Na izložbi ćete videti planove i izvedene objekte najpoznatijih italijanskih i austrijskih arhitekata sa početka XIX veka, palata Gobčević. Palata Bota, Teodorović, Vučetić, Kurtović, Popović, da pomenemo samo neke koje i danas predstavljaju estetska i urbanistička težišta starog Trsta.

Stele Polaris palata nekada u vlasništvu Kurtovića, sa istoimenom kafanom, kultno je mesto Trsta. U nju je svraćao cream de la cream Tršćanske građanske i intelektualne elite da igra bilijar ili čita u biblioteci koja je i danas sastavni deo kafane.

Ova kosmopolitska sredina je bila otvorena za komunikaciju i trgovinu te i potreba za učenjem stranih jezika prirodna. Mnogi od tršćanskih Srba bili su poliglote. Eugen Popović, slavni Garibaldijev saborac i „ministra inostranih poslova“ govorio je pet jezika i komunicirao i sa istokom I zapadom.

Očuvanje jezika i vere

„Narod pobožnih trgovaca“ kako slavne Ilare iz Trsta naziva prof. Dogo bio je otvoren za sve nove privredne prakse, kako bi se danas reklo biznis modele. Vešti da iskoriste trgovinske povlastice uvedene za trgovinu Turske i Austrije posle Požarevačkog mira 1718, svoje rodbinske veze širom Mediterana u Beču i Pragu unapredili su pomorsku trgovinu, osnivanjem osiguravajuća društava i pomorske kompanije, istovremeno ulažući bogatstvo u očuvanje jezika, imena i vere pradedovske, predano gradeći crkve, osnivajući škole, pomažući svojim prilozima izdavanje knjiga i školovanje zemljaka iz starog kraja. Na vrata bogatih Tršćana kucali su svi. Od Vuka Karadžića, do NJegoša i kneza Mihaila. Dositej je godine prove kod Teodorovića. Kralj Nikola se orodio sa italijanskom krunom uz posredovanje Eugena Popovića. Pomoć za oslobođenje srpskih krajeva od orijentalne despotije slata je uvek u odsudnim trenucima od 1804. i Prvog srpskog ustanka, preko pomoći Hercegovačkom ustanku, pomoći kralju Nikoli.

Pripadnost rodu nikada nije zanemarivana. U testamentima tršćanskih Srba našlo se mesto i za rodbinu iz starog kraja, siromašne pripadnike ilirskog i grčkog naroda u Trstu kao i za mrežu čuvara duhovnog nasleđa starog kraja, crkve i manastire diljem srpskih zemalja. U oporuci kojom je grof Nikola Petrović 1797. razdelio svoju zaostavštinu od 4.000 forinti (Današnjih oko 100.000 eura) namirivši rodbinu, 2880 forinti je zaveštao pravoslavnim hramovima

Tršćanski Srbi bili su most između Zapada i Balkana. Svetionik prema kome su se ravnjali učeni ljudi u težnji da obezbede podršku za svoje umetničko i naučno stvaralaštvo Dositej Obradović, Atanasije Stojaković, Andreja Stojković, Pavle Solarić, Lukijan Mušicki, Matija Ban, LJubomir Nenadović, Milorad Medaković, Svetozar Marković da pomenemo samo neke od njih. Bogati Srbi nisu baš imali mnogo razumevanja za socijalistu Markovića koji je teško bolestan stigao u Trst tražeći svojoj bolesti leka. Ubrzo po dolasku umro je i sahranjen je na srpskom groblju Sv. Đorđe. Mladom grafičkom radniku Nikoli Čabrinoviću posle napornog rada u lokalnoj štampariji nisu se otvorila nijedna vrata velelepnih palata. Kratko vreme koje je proveo u Trstu iskoristio je da upije Mačinijeve romantično rodoljubive ideje o nacionalnom oslobođenju i ujedinjenju i mašta da poduhvat Mlade Italije ponovi u svojoj Bosni. O njemu nema dokumenata na ovoj izložbi, a verujem da bi se mogli naći.

Srpska škola u Trstu proslavila je 200 godišnjicu 1982. Osnovana je zaveštanjem 24000 forinti po darodavcu bogatom trgovcu poreklom iz Sarajeva. Šetnja po izložbenim salama Arhiva Srbije omogućiće vam uvid u slavnu istoriju tršćanskih Srba.