Smederevo: Poslednja prestonica srednjevekovne Srbije

Kada se pogleda grad iz vazduha vidi se da celo Smederevo „kreće“ iz jedne tačke, a to je ušće Jezave u Dunav, odnosno mesto na kom se na površini od približno 11 hektara nalazi upravo Smederevska tvrđava, koja je podignuta u prvoj polovini 15. veka, piše N1.

Ova tvrđava predstavlja glavni identitet Smedereva, a ujedno je i najposećeniji lokalitet u gradu.

Zbog ove površine ubraja se u najveća ravničarska utvrđenja u Evropi u tom periodu. Ova tvrđava je ujedno i poslednje ostvarenje srpske srednjovekovne vojne arhitekture.

Vladar Srbije despot Đurađ Branković, koji je bio oženjen Irinom iz čuvene vizantijske dinastije Kantakuzin, u narodu poznatija kao „prokleta Jerina“, nakon smrti Stefana Lazarevića 1427. godine je morao da prestonicu Beograd vrati Mađarima, kako je to ranije bilo dogovoreno sporazumom.

Za izgradnju nove prestonice iz geostrateških i političkih razloga odbrao je lokaciju četrdeset kilometara nizvodno od Beograda i deset kilometara uzvodno od ušća Velike Morave u Dunav.

Čim je 1428. počelo zidanje Smedereva, ono je postalo mesto koje je okupilo brojne strance. U gradu je bilo tako inženjera iz Vizantije, trgovaca iz Dubrovnika i Ugarske, pa sve do despotovih najamnika Francuza, Italijana i Nemaca.

Prednosti ove lokacije bila su dobra saobraćajna veza i vojnostrateške mogućnosti za odbranu, kao i činjenica da se sami bedemi tvrđave nalaze na obalama reka Dunav i Jezava.

Smederevska tvrđava, koju je sagradio despot Đurađ Branković, građena je po uzoru na carigradsku tvrđavu, ima trougaonu osnovu i sa tri strane je imala „spoljnu zaštitu“ u vidu Dunava, Jezave i kanala koji je nekad postojao i spajao ove dve reke.

Na mestu tog kanala danas se nalazi parking, lokalni put, Železnička stanica Smederevo i pruga.

Sama tvrđava sastoji se od Malog i Velikog grada koje su štitili snažni bedemi sa 25 kula. Mali grad je bio dvor. Posebno zanimljive kule su Donžon i Krstasta kula.

Krstasta kula na sebi ima prikaz krsta dužine deset metara sa natpisom koji je izveden od crvene opeke.

„Hristu Bogu blagoverni despot Đurađ, gospodin Srbljem i pomorju zetskom. Naredbom njegovom sazida se ovaj grad u godini 6938 (1430)“, piše na Krstastoj kuli.

Smederevska tvrđava je 1453. godine izdržala i opsadu osmanlijske vojske Mehmeda Osvajača, koja je iste godine osvojila Konstantinopolj.

Mehmed II Osvajač je od srpskog vladara zatražio predaju Smedereva da bi potom opsedao grad, ali bez uspeha.

Snažna artiljerijska vatra omogućila je napadačima da zauzmu spoljni zid smederevskog utvrđenja, ali ne i da osvoje grad. Sultan je zatim prekinuo opsadu i vratio se nazad.

Već sledeća opsada Smedereva od strane Osmanlija usledila je 1456. godine u vreme pohoda Mehmeda II na Beograd. Tada su Osmanlije spalile podgrađe, ali je napad uz velike gubitke ipak bio odbijen. To je inače bio jedan od retkih neuspeha sultana Mehmeda II Osvajača.

Osmanlije su na kraju ipak uspele da osvoje Smederevo 1459. godine i to praktično bez borbe, grad im je predat, a nakon kraćih pregovora dogovoreno je da Stefan Tomašević sa porodicom može da napusti grad.

Padom Smedereva 1459. godine prestala je da postoji srpska srednjovekovna država. Smederevo je od tada bio središte Smederevskog sandžaka.

Iako je preživela Osmanlije, Smederevska tvrđava je u dvadesetom veku pretrpela strašna razaranja u oba svetska rata. Najviša Branič kula u unutrašnjem gradu je srušena u Prvom svetskom ratu i to kada su Austrougari gađali Smederevo sa druge strane Dunava topovima kalibra 420 milimetara.

Najveće razarenje na ovom zdanju bila je „Srpska Hirošima“, odnosno stravična eksplozija u Smederevu 5. juna 1941. godine, kada je eksplodirala ogromna količina oružja koja je tu bila skladištena.

Od te eksplozije je uništeno 80 odsto zgrada u Smederevu, a oko 2.500 ljudi je poginulo. Međutim, bedemi Smederevske tvrđave su i to izdržali, ali su neke kule zbog siline eksplozije popucale, a jedna se ozbiljno nakrivila, da se verovalo da će svakog časa pasti, međutim to se nije desilo. Tvrđava se našla na meti i tokom savezničkog bombardovanja 1944. godine.

Problemi oko UNESKO zaštite

Kako je preneo RTS u aprilu 2024. godine, Smederevska tvrđava priprema dokumentaciju za UNESCO-vu listu svetske baštine.

Tada je održana prezentacija povodom pokretanja procedure upisa Smederevske tvrđave na Listu svetske baštine u organizaciji Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture Beograd i Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika kulture Smederevo.

Inače, Smederevska tvrđava je spomenik kulture od izuzetnog značaja, koji se od 2010. godine nalazi na preliminarnoj listi Uneska. Proces nominacije je dugačak i brojni su uslovi koji moraju da se ispune kako bi se izradio nominacioni dokument, koji će biti predat Centru za svetsku kulturnu baštinu Uneska.

Da bi se taj cilj postigao potrebno je da se reše problemi poput železničke pruge koja se nalazi uz same bedeme, blizina robne luke i visoke vode Dunava koje često plave ovo istorijsko zdanje.

U Smederevu su bile mošti svetog Luke

Inače, jedna zanimljivost koju većina ljudi ne zna jeste da su u Smederevu tokom vladavine Đurđa Brankovića bile mošti Svetog Luke, a koje je despot otkupio od Turaka za trideset hiljada dukata.

Mošti su stigle iz Rogosa u Epiru u srpsku srednjovekovnu prestonicu, 12. januara 1453. godine i tu su čuvane sve do pada grada i odnošenja relikvije 20. juna 1459. godine.

Sam kult Svetog Luke u Srbiji vezan je upravo za Brankoviće. Inače, lokalna bolnica u Smederevu nosi ime Svetog Luke.

Prvo pominjanje Smedereva

Inače, samo Smederevo se prvi put pominje u pisanim izvorima sa početka 11. veka u povelji cara Vasilija II iz 1019. godine, tada su ovi krajevi još bili pod vlašću Vizantije.

Prvi verodostojan pisani pomen o Smederevu nalazi se i u Povelji kneza Lazara iz 1381. godine, u kojoj se spominje manastir Ravanica i sela i imanja koja poklanja „u Smederevu ljudini Bogosavu s opštinom i baštinom“.

Inače, u blizini mesta na kome će kasnije nići grad nekada je bilo rimsko naselje Mons Aureus.

Festivali u tvrđavi

Tvrđava je, pored mesta za rekreaciju i sportske aktivnosti, mesto i za brojne festivale i kulturne događaje. Neki od poznatijih festivala koji se održavaju u ovom zdanju su „Teatar u Tvrđavi“, festival srednjovekovnog viteškog takmičenja, te filmske projekcije, a kao najvažniji događaj treba izdvojiti turističko – privrednu manifestaciju „Smederevska jesen“.

„Smederevska jesen“ se održava svake godine drugog vikenda u mesecu septembru u Smederevu i tvrđavi, u slavu grožđa i vina smederevskog vinogorja, uz defile srednjovekovnih vitezova i sa bogatim kulturno-umetničkim programom.

Ove godine u septembru biće održana 138. Smederevska jesen. Prva izložba grožđa i vina u Smederevu održana je 1888. godine na gradskom pristaništu i trajala je nekoliko dana.

Oni koji se nađu u Smederevu imaju prilike i da obiđu i vilu „Zlatni breg“, odnosno letnjikovac dinastije Obrenović. Ovaj objekat je rezidencijalni objekat Vlade Srbije, a postoji i mogućnost organizovane posete.