Spoj državne ideologije i trajnih umetničkih vrednosti

Jedno od 1.099 dela ovog čuvenog maga srpskog realizma koje je i on smatrao svojom „najlepšom kompozicijom“, državna narudžbina ovenčana Zlatnom medaljom Svetske izložbe u Parizu 1900, poduže je bilo na konzervaciji i restauraciji na kojima su radili stručnjaci NM i Beogradskog univerziteta.

„Obeležavajući Dan državnosti predstavljanjem remek-dela, koje živopisanom plenerističkom tehnikom jezgrovito predstavlja vojnu i političku snagu, iznova se podsećamo trajnih umetničkih vrednosti i pregalaštva muzejskih stručnjaka“, kažu za Danas u NM povodom povratka cara Dušana među muzejsku publiku, pred ovogodišnji crkveni praznik Sretenje Gospodnje, koji je 2002. Srbija stavila na listu državnih crvenih slova, obnovivši Dan državnosti u čast početka Prvog srpskog ustanka 15. februara 1804, pod vođstvom vožda Karađorđa Petrovića i donošenje prvog Ustava moderne srpske države 1835. u Kragujevcu.

Paja Jovanović, uz Uroša Predića i Đorđa Krstića, jedan od trojice najvećih majstora srpskog likovnog realizma, posle uspeha na Svetskoj izložbi, iz različitih razloga, uradio je još nekoliko verzija Proglašenja Dušanovog zakonika. U NM ističu da se u njihovoj zbirci čuva originalni rad rađen po narudžbini za Pariz.

„Ova monumentalna kompozicija veličine veće od dvadeset kvadratnih metara, naslikana je kao porudžbina Kraljevine Srbije za Svetsku izložbu 1900. Pripreme za nastanak ove slike Jovanović je započeo dve godine ranije, putovanjima i prikupljanjima građe u dvorskoj biblioteci u Beču, potom u Carigradu, Veneciji, Skoplju, na Kosovu i Metohiji, gde je prikupio dragocenu dokumentarnu građu – načinio je i mnoštvo fotografija, pripremnih skica i studija… Ovu sliku, koja je na Svetskoj izložbi u Parizu dobila Zlatnu medalju i mnogo laskavih priznanja, srpska javnost prihvatilo je sa odobravanjem – kao prvorazredni umetnički događaj, a njenu podrobnu likovnu analizu objavio je mladi Bogdan Popović u Srpskom književnom glasniku. Posle povratka iz Pariza 1901, slika je izložena u dvorani Velike škole, a potom predata na čuvanje beogradskom NM. Do koje mere je ovo remek-delo bilo cenjeno i traženo, govori i podatak da je sve do poznih godina života Jovanović temu krunisanja cara Dušana slikao u više navrata, u različitim formatima, na više načina i za različite potrebe, a objavljena je i njena mehanička reprodukcija. Dosad je javnosti poznato više od deset njenih manjih ili većih replika i varijanti, dok se prva verzija iz Pariza čuva u NM“, napominju iz nacionalnog muzeja na Trgu republike.

Na konzervaciji i restauraciji ove Jovanovićeve slike i jednog od najpoznatijih eksponata u NM radio je stručni tim Ateljea za konzervaciju i restauraciju NM: Nataša Ilić, Aleksandar Cvijetinović, Ivana Ivanović, Magdalena Drobnjaković i Tijana Knežević. Oni su u saradnju sa fakultetima BU prvi put u Srbiji primenili nove metode „zatezanja slike“ i prepariranja platna.

„Na dugotrajnost restauratorskog procesa uticale su pre svega dimenzije slike – 390 x 589 santimetara, i sveobuhvatne analize tehnike i slikarskog postupka, koje su mu prethodile. U saradnji sa Tehnološko-metalurškim i Hemijskim fakultetom, stručnjaci NM ispitali su mehanička svojstva platna i način njegove pripreme za slikanje kako bi precizno bio proračunat inovativan način zatezanja slike. Klasičan način španovanja na ram zamenjen je novim konstruisanim nosiocem sa elastičnim tenzorima koji ravnomerno, optimalno i ne destruktivno, obezbeđuju dugoročnu stabilnost slike. Analitički pristup konzervatora otkrio je i sasvim originalan, bez primera za poređenje, postupak prepariranja platna koji nam je dopunio znanje o Jovanoviću kao slikarskom tehnologu koji je vešto manipulisao materijalima kako bi postigao likovne vrednosti prema svojoj umetničkoj zamisli i želji naručioca – kralja Milana Obrenovića“, objašnjavaju u NM.

Šta je to u likovnosti ove slike Paje Jovanovića što je i posle više od 120 godina čini živom, aktuelnom i privlačnom za muzejsku publiku? U NM odgovraju da je „potreba za vizuelnom i istorijskom predstavom zasnovanom na već uobličenim literarnim narativima, proizilazila iz opštih mimetičkih shvatanja odnosa verbalne i vizuelne kulture istoricizama 19. veka, a da je Jovanović pripremama za nastanak slike pristupio vrlo studiozno, proučavajući ne samo literarne izvore, već se posvetivši i obimnom terenskom radu što ukazuje na njegovu posvećenost i želju da pre svega verodostojno, a zatim i umetnički besprekorno prikaže važan istorijski trenutak… Sa velikom studioznošću na slici je prikazana 31 istorijska ličnost, a vizuelnoj rekonstrukciji istorijskog događaja Jovanović je pristupio analitično i marljivo proučavajući srednjovekovne odežde, kraljevske ornate i istorijske ličnosti koje su tom događaju mogle prisustvovati. Boraveći u manastiru Gračanici, na freskama u pevnicama našao je izvor za rekonstrukciju srednjevekovnih kostima srpske vlastele. Na osnovu skica vizantijskih dvorskih kostima poručio je od glavnog kostumlijera u Bečkoj operi, poznatog Blaškea, izradu vladarskih odeždi od svile i brokata za cara Dušana i caricu Jelenu, kao i za protovestijara Nikolu Buću. Koliko je studiozna i ozbiljna priprema bila govori i podatak da je za rekonstrukciju venecijanskih oklopa koje nosi srpska konjica Jovanović tražio da se izrade replike pancira po uzoru na one koje se vide na skulpturama ratnika na čuvenom memorijalnom spomeniku srednjevekovne vlasteoske porodice Skaligeri iz Verone“, kažu u NM.

Ali, osim što je oživela jedan važan događaj iz srpske srednjovekovne istorije i vrhunca Nemanjićke države, slika Proglašenje Dušanovog zakon važna je i zbog sačuvanih dokumenata vezanih za slikareve terenske pripreme.

Ne samo zbog činjenice da je Jovanović, kako mnogi tvrde, prvi fotografisao srpske srednjovekovne freske, mada se ne zna sudbina tih njegovih fotografija, već i zato što diplomatske arhive i prepiske svedoče da se prilike na prostoru nekadašanje Stare i Južne Srbije pod turskom vlašću nisu mnogo razlkovale od sadašnjih na prostoru KiM pod zvaničnim protektoratom UN i u njemu samoproglašene države kosovskih Albanaca.

Što se tiče dvostrukog naziva slike, sam Paja Jovanović je u svojim memoarima i sačuvanim beleškama pojasnio da je u dogovoru sa tadašnjim predsednikom Vlade Kraljevine Srbije Stojanom Novakovićem, inače književnkom, istoričarem i akademikom, promenio glavni motiv kompozicije.

Kako je zapisao, „odustao je od prikazivanja krunisanja, pošto je ono vezano za unutrašnjost crkve bez dnevne svetlost zbog čega se odlučio se za prikazivanje proglašenja zakonika na otvorenom polju pred crkvom pokazujući vojnu i političku snagu Mladog Carstva“. Slika je i zvanično dobila dvostruko ime 1955, kad je na njen ram prikucana mala mesingana pločica na kojoj je pisalo – Krunisanje Dušanovo ili Proglašenje Dušanovog zakonika.

Svetski čovek

Osim na Svetskoj izložbi u Parizu, Proglašenje Dušanovog zakonika bilo je izloženo i na Prvoj jugoslovenskoj umetničkoj izložbi u Beogradu 1904, kao i u Londonu tri godine kasnije. Posle ove slike Paja Jovanović slikao je još neke kompozicije iz nacionalne istorije, između ostalih Boška Jugovića, Boj na Kosovu, Ženidbu cara Dušana… Osim istorijskih, slikao je i orijentalne, mitološke, religiozne teme, kao i portrete među kojima pored istorijskih i vladarskih ličnosti ne samo srpskog nego i drugih evropskih dvorova posebnu celinu čine slike ispirisane njegovom 33 godina mlađom suprugom Herminom Muni Dauber. Talenat, profesionalnost i besprekorno obrazovanje Paji Jovanoviću rano su doneli slavu i takoreći status dvorskog umetnika. Bio je svetski čovek, živeo je u Beču, Londonu, Minhenu, Parizu, obišao je Mediteran, severnu Afriku, Kavkaz… Zbog doprinosa predstavljanju Srbije, srpske istorije i kulture, izabran je 1884. za dopisnog člana Srpskog učenog društva, a 1888. postao je redovni član Srpske kraljevske akademije. U Beogad, u koji je prvi put došao 1910, na poziv kralja Petra Prvog Karađorevića, preseli se tek 1939, ali ga je smrt zatekla u Beču 1957, dok je rešavao probleme sa imovinom. Svu svoju umetničku i ličnu ostavštinu zaveštao je Muzeju grada, koji je 1970. u centru prestonice otvorio Legat Paje Jovanovića, dve godine kasnije dopunjen poklonima slikareve sugruge Hermine Dauber Jovanović.