Srednjovekovna muzika uz razglas sa minareta Sinan-pašine džamije

Tokom tri večeri – od petka do nedelje, koncerti umetnika iz Beograda, Atine i Mađarske oživeli su Atrijum crkve Svetog Spasa u Potkaljaji, za koju je car Dušan njenom ktitoru vlastelinu Mladenu Vladojeviću dao u zamenu hram svetog Andreja u Ohridu, kako je upisao u osnivačku povelju svoje glavne zadužbine – obližnjeg manastira Svetih Arhangela u kanjonu Prizrenske Bistrice. Festival su organizovali Društvo prijatelja manastira Sveti arhangeli, Dom kulture Gračanica i Fondacija Sveti arhangeli.

U muzici srednjovekovnih evropskih dvorova, duhovnom muzičkom nasleđu hrišćanskog Istoka i Zapada, kao i tradicionalnim pesmama Kosova i Metohije uživala je uglavnom srpska publika – malobrojni preostali Prizrenci, njihovi nekadašnji sugrađani koji su se zbog Festivala vratili na koji dan, kao i gosti iz ostatka Srbije. Kraj kandila srednjovekovne crkve Vaznesenja Gospodnjeg ispunili su vanvremenski lep prostor Atrijuma unutar crkvenih zidina iz sredine 19. veka, smešten između nebeske visine i bučnog grada na Pećkoj Bistrici.

Crkva Hrista Spasa nalazi na sredini strme staze koja vodi do Prizrenske tvrđave. Njom su tokom festivala masovno šetali doterani Albanci, koji na koncerte, održane pod budnim okomom pojačanih snaga KPS, nisu svraćali. U gradu su ih čekali puni restorani i kafići sa glasnom muzikom, pomešanom sa razglasom sa minareta Sinan-pašine džamije, zvukom zurli i drugih narodnih instrumenata na svadbama mnogobrojnih gastarbajtera, čiji se odmori primiču kraju.

Dijaspora je na celom KiM, pa i u Prizrenu, prema rečima tamošnjih taksista, važna za preživljavanje kosovskih Albanaca, koji masovno napuštaju samoproglašenu kosovsku državu, pokušavajući da na Zapadu obezbede egzistenciju.

U privatnim razgovorima može se čuti i da su u drugim delovima KiM, Albanci prinuđeni da zbog nedostatka nacionalne radne snage, na crno zapošljavaju i Srbe. Zato je za većinu mladih Albanki leto, kad gastarbajteri masovno dolaze u zavičaj, udarno vreme za pronalaženje „pravog“ kandidata za udaju, čime ne samo u Prizrenu, objašnjavaju smelost u njihovom oblačenju na kojoj bi im pozavidele i zvezde srpske estrade.

Prizren se nalazi na krajnjem jugu Metohije, nedaleko od granice Srbije sa Albanijom i Makedonijom, u samom podnožju Šar-planine, na kojoj izvire Pećka Bistrica koja se uliva u Beli Drim.

Veruje se da se na tom prostoru u antičko vreme nalazio rimski grad Teranda. Bio je važno vizantijsko sedište, srpski carski grad, a pod turskom vlašću od sredine 15. veka do 1912. kad je oslobođen u Prvom balkanskom ratu, sedište Prizrenskog sandžaka. U njemu su uglavnom živeli Turci i Srbi pravoslavne i muhamedanske vere, dok kosovski Albanci postaju većina 1981, da bi se nacionalna struktura gradskog stanovništva dramatično promenila 1999. progonom poslednjih 10 hiljada Srba pod protektoratom UN na KiM.

Prizren je grad u kome su srpske svetinje najviše stradale u martovskom pogromu 2004, od kojih je većina obnovljena u skladu sa Memorandumom na osnovu kog je novac Saveta Evrope isplaćivan preko kosovskih institucija, iako je bilo utvrđeno da su neke od njih učestvovale u nasilju nad Srbima i SPC. Kosovski zavod za zaštitu spomenka sad je i sam spreman da finansijski pomogne obnovu srpskih crkva u prizrenskom kraju.

Zastrašujuća slika spaljene srpske Potkaljaje, većine crkava, kao i Prizrenske bogoslovije 2004. danas je uglavnom izbrisana obnovom i novogradnjom, mada ima ostataka polusrušenih srpskih kuća. Staro gradsko jezgro nije remetilo svoj ugostiteljski život ni pod bodljikavim žicama Kfora koje nisu sprečile uništavanje glavnih gradskih pravoslavnih hramova, tako da i sad rade puni gostiju tokom celog dana.

Prizren je oduvek bio poznat kao grad zanatlija i trgovaca. Filigranske radnje, iako se povlače pred modernim zlatarama, i dalje postoje, ali je danas među zanatlijama samo jedan srpski majstor koji uglavnom radi za prodavnice Prizrenske bogoslovije i srpskih manastira. Trgovine su pune, uglavnom turske robe, a svoje dvorište za radnje, pretežno suvenira i tradicionalnih predmeta otvorila je i Sinan pašina džamija, koja monumentalnost svoje fasade duguje mermeru iz Svetih arhangela.

Ova najpoznatija islamska bogomolja u Prizrenu, spomenik kulture od izuzetnog značaja i po srpskim i po kosovskim zakonima, sagrađena je 1615, ali njena, prema oceni istoričara umetnosti, „nestandardna i retka unutrašnja struktura“ – „slična raju“, kako je zapisano na turskom jeziku na jednom od unutrašnjih zidova, teško da može da se meri sa arhitektonskim i estetskim dometima, koje je širom Osmanskog carstva ostavio čuveni mimar Sinan, koji se celog svog graditeljskog života takmičio sa carigradskom Svetom Sofijom.

U Prizrenu se i danas pije dobra boza, obavezno pazare sveže prirodne grickalice – leblebije, kikiriki, pistaći, indijski orah, bademi i drugo orašasto voće, a poslastičarnice su poznate i po dobrom sladoledu. Prizrenski roštilj je i dalje čuven, naročito kod „Šedrvana“ gde su stalne gužve. Sporazumevanje na srpskom i ljubaznost ugostitelja uglavnom nisu problem.

Gosti koji su došli iz centralne Srbije uz pomoć Društva prijatelja manastira Svetih arhangela po pravilu su očarani Prizrenom, čak i pod današnjim okolnostima. Srbi koji ostali, ima ih dvadesetak, neizlečivi su zaljubljenici u svoj grad – njegovu kaldrmu, ulice, vazduh i Bistricu, mada priznaju da ne mogu da u njemu vode potpuno normalan život, pre svega kad je reč o zapošljavanju i zdravstvu, zbog čega deo godine provode u ostatku Srbije.

Iako organizatori Medimusa veruju da ova manifestacija, koju je stručni časopis Muzika klasika proglasio za najbolji festival od regionalnog značaja u 2018, doprinosi očuvanju duhovnog, nacionalnog i kulturnog identiteta srpskog Prizrena, u kome kako i sami kažu trenutno ima više svetinja nego Srba, mnogi Srbi na KiM, čak i oni koji dolaze na koncerte u crkvi Hrista Spasa, pribojavaju se zamagljivanja suštine problema koji preti da srpske svetinje pretvori u muzejske prostore. Mnoge to podseća i na gotovo paradoksalnu situaciju sa aktuelnim iseljavanjem Srba sa KiM, čije prećutkivanje vodi ka stvaranju etnički čiste teritorije, na čemu rade vlasti samoproglašene kosovske države, dok svako javno ukazivanje na problem ide na ruku politici i tvrdnjama predsednika Republike Aleksandra Vučića da „Srbija na Kosovu nema ništa“.

Uprkos raznim životnim dilemama na Četvrtom Medimusu nije bilo politike – srednjovekovna muzika se nadjačavala sa razglasom prizrenskih džamija, dok je osvetljena crkva Hrista Spasa lebdela nad Prizrenskom Bistricom.

Obnova svetog Pantelejmona

Uoči ovogodišnjeg Medimusa Društvo prijatelja manastira Svetih Arhangela saopštilo da je episkop raško-prizrenski Teodosije (Šibalić), koji je ove godine prvi put bio i na otvaranju Medimusa, dao blagoslov za obnovu prizrenske crkve Svetog Pantelejmona iz 14. veka, po kojoj je taj deo grada dobio ime Pantelija. Ovaj hram 1937. obnovljen je na temeljima stare srednjovekovne crkve, a kosovski Albanci su ga demolirali u martovskom pogromu 2004. i iznutra zapalili. Najavljena je donatorska večera za obnovu ovog hrama, u nadi da će se praznik Svetog Pantelejmona 9. avgusta 2020. slaviti u obnovljenoj crkvi. Prema istorijskim podacima, u doba cara Dušana KiM je imalo više od 1.300 crkava i manastira na celom KiM, od kojih je 200 bilo u Prizrenu, gde je do danas sačuvano njih četrdesetak.