Status lekara i apotekara bio je izjednačen sa položajem vlastele

Izložba će trajati do juna, a njen cilj je da upozna javnost sa medicinskim znanjem i praksom lečenja ljudi prirodnim lekovitim sredstvima dostupnim u srednjem veku u Srbiji, koja i danas dobrim delom čine osnovu tradicionalne narodne medicine.

Autori postavke su Aleksandra Savić, muzejska savetnica Prirodnjačkog muzeja, i Snežana Jarić, naučna savetnica Instituta za biološka istraživanja „Siniša Stanković“, dok je autor ilustracija Bora Milićević, likovni tehničar Prirodnjačkog muzeja.

Iako postavka na Malom Kalemegdanu nema ambicije i razmere čuvene solunske izložbe „Blago Svete Gore“ na kojoj su posetioci 1997, između ostalog, mogli da vide autentičnu svetogorsku apoteku, njen koncept i izbor eksponata donosi duh Hilandara i uvid u razvoj srpske srednjovekovne medicine koja je u sebi spajala iskustva Zapada i Vizantije. Utisak upotpunjuju specijalno komponovana muzika i ekskluzivne fotografije manastira Hilandara i prirode Svete Gore iz objektiva Aleksandra Vl. Markovića.

„Zvezda“ izložbe je rukopis „Hilandarski medicinski kodeks“, nastao tokom 15. i 16. veka kao jedinstven zbornik sačuvanih medicinskih i farmakoloških spisa srednjovekovne prakse Salerno-Monpelje škole. Smatra se prvom srpskom i prvom slovenskom farmakopejom. Otkriven je 1952. u riznici manastira Hilandara, u čijoj je arhivskoj građi zaveden je pod brojem 517. NJegovo otkriće predstavlja jedan od najznačajnijih koraka u istraživanju istorije medicine srednjeg veka u Srbiji i Evropi.

– Ideja o predstavljanju „Hilandarskog medicinskog kodeksa“ i srpske srednjovekovne medicine u formi izložbe stara je desetak godina, a rezultat je studioznih istraživanja upotrebe lekovitih biljaka u tradicionalnoj medicini na području Srbije, ali i šire. Istraživanja su pokazala da većina biljnih vrsta opisanih u Kodeksu ima odgovarajuću primenu i u današnje vreme. S obzirom da su biljke bile prva lekovita sredstva kojima su se narodi različitih civilizacija lečili, a bile su veoma cenjene i među Srbima na teritoriji srpskih zemalja, to nam je bio signal da istražimo srpsku srednjovekovnu medicinu i sagledamo uticaj zapadnih medicinskih škola i Vizantije na njen razvoj – objašnjavaju za Danas Aleksandra Savić i Snežana Jarić.

Izložba se sastoji iz tri celine. Prvi deo izložbe predstavlja medicinu starog i srednjeg veka u svetu i medicinska dostignuća različitih civilizacija širom planete od praistorije, Dalekog istoka, Starog Egipta, Latinske Amerike, Starih Jevreja, antičkih Grka i Rimljana, Arapa, srednjovekovnog Zapada i Vizantije.

U drugom delu postavke predstavljena je medicina srednjeg veka u srpskim zemljama, kao i prve srpske bolnice u manastirima Hilandar i Studenica, prvi lekari u Srbiji, manastirska, dvorska i gradska medicina. Na prostoru srednjovekovne Srbije lečenje vuče korene iz paganske medicine starih Slovena koji su poznavali i koristili lekovita svojstva origana, majčine dušice, perunike koja je bila visoko cenjena zbog kulta boga Peruna.

Za tradicionalnu fitoterapiju u srednjovekovnoj Srbiji veruje se da je preuzeta iz grčkih i vizantijskih knjiga, dok je verska medicina bila zasnovana na učenju hrišćanske crkve i molitvama. Srednjovekovna Srbije nije bila imuna i na „alternativu“ – vidare, ranare, travare, ali i vračare i varalice, dok je naučna medicina procvat doživela u doba Nemanjića. U periodu od 12. do 15. veka ona je imala karakteristike zapadne medicine u primeni hirurgije, uz korišćenje iskustava vizantijske farmakologije i farmakoterapije.

Prema rečima autora izložbe, ključnu ulogu u razvoju srpske srednjovekovne medicine, naročito manastirske, imao je najmlađi sin velikog župana Stefana Nemanje – Rastko, potonji prvi srpski arhiepiskop i svetitelj Sveti Sava.

– Sava je bio izričit protivnik nadrilekarstva i značajno je radio na jačanju uloge države u očuvanju i unapređenju zdravlja. NJegovim zalaganjem nastao je veći broj propisa koji su ograničavali upotrebu magijskih rituala i vradžbina u lečenju stanovništva. Sveti Sava je 1198. prilikom posete Konstantinopolju i vizantijskom caru Aleksiju Trećem posetio i Porfirnu palatu sa porodilištem, kao i bolnicu pri manastiru Svete Bogorodice Evergetide, gde je često ostavljao velike priloge. Po ugledu na ovu bolnicu, a na osnovu stečenih iskustava i znanja, osnovao je bolnicu u Hilandaru 1199, koja je bila prva i najstarija srpska bolnica – ističu Aleksandra Savić i Snežana Jarić.

One objašnjavaju da je „posle osnivanja bolnice u Hilandaru, Sveti Sava po povratku u Srbiju, takođe po ugledu na Evergetidsku bolnicu u Konstantinopolju osnovao 1208. ili 1209. i prvu bolnicu na teritoriji srpske srednjovekovne države u manastiru Studenica, koja se našla i u Studeničkom tipiku, koji je po sadržini bio isti kao Hilandarski“.

Istoričari smatraju da su prve srpske manastirske bolnice u nemanjićkoj Srbiji male, sa desetak ležaja, prvenstveno bile namenjene lečenju monaha o kojima su se starali monasi-bolničari. Oni su koristili lekove od prirodnih sastojaka, a u manastirskim baštama uzgajano je lekovito bilje.

U srednjovekovnoj Srbiji status lekara i apotekara bio je izjednačen sa društvenim položajem vlastele. Na srpskim dvorovima plemstvo su lečili lekari školovani u Italiji i Francuskoj – u Salernu, Padovi, Bolonji. Veneciji i Monpeljeu koji su u Srbiju dolazili preko Dubrovnika i Kotora. U arhivima je zabeleženo da je svetog kralja Stefana Dečanskog lečio Filip iz Ferma, dok je lični lekar njegovog sina cara Dušana bio Antonije iz Monteflorea.

O zdravlju despota Stefana Lazarevića brinuo je Danilo de Pasinis, a na dvoru despota Đurađa Brankovića radile su njegove kolege lekari Angelo Maudo i Jakub Protonotarius iz Mesine. Jedan od retkih vizantijskih lekara Andronik Grk lečio je na prostoru srednjovekovne Bosne, što se sve može saznati na izložbi u Galeriji Prirodnjačkog muzeja.

Gradska medicina u nemanjićkoj Srbiji bila je mešavina naučnih, verskih i empirijskih metoda lečenja. U postavci se navodi i da u Dubrovačkom arhivu od 230 zabeleženih imena lekara koji su lečili u Srbiji u vremenu od 1280. do 1808. njih 20 su bili Srbi, dok su ostali italijanskog porekla. Među Srbima lekarima pominju se: 1298. Prvoslav, 1330. Manče iz Bara, 1349. Milčin iz Prizrena…

Treću celinu izložbe na Malom Kalemegdanu predstavlja rukopis „Hilandarski medicinski kodeks“, čije je fototipsko izdanje izloženo u štampanom i digitalnom obliku.

Ovaj srednjovekovni dokument sadrži 13 spisa uglavnom namenjenih lekarima: o pulsu, otrovima, zaraznim bolestima, utvrđivanju bolesti pomoću uroskopije, malariji, pripremanju lekova, pegavom tifusu, akutnim ognjicama, puštanju krvi, crevnim infektivnim oboljenjima, praktičnoj medicini, lekarskoj etici, kao i Farmakološki spis.

Ovaj spis sa detaljnim opisom 147 lekova, koji se pominju u Dioskurovom kodeksu srpske bolnice u Carigradu, ali i nekih koji nisu u ovom dokumentu, zauzima centralno mesto na izložbi zajedno sa lekovitim biljkama, od kojih se mnoge i danas koriste: kamilica, majčina dušica, nana, aloja, pelin, kopriva, ricinus…

Biljke su predstavljene u prirodnom obliku – kao bašta, herbarijumski primerci i u formi botaničkih ilustracija. Deo izložbe je posvećen i lekovima životinjskog i mineralog porekla – medu, vosku, guščjoj masti, biserima, rogvima… iz zbirki Prirodnjačkog muzeja i Hemijskog fakulteta u Beogradu.

– Značaj „Hilandarskog medicinskog kodeksa“ za srpsku medicinu i kulturu je ogroman, jer govori da su Srbima u srednjem veku bila poznata dostignuća evropske naučne medicine i da je u to vreme u Srbiji bilo obrazovanih lekara. Takođe, ova zbirka rukopisa predstavlja riznicu narodnih medicinskih termina i prvo pisano delo koje istovremeno sadrži narodnu i naučnu botaničku terminologiju. Farmakološki spisi „Hilandarskog medicinskog kodeksa“ sadrže opise prostih i složenih lekova – masti, ulja, melema, pilula i sirupa. Polazeći od savremenih shvatanja oni kao celina predstavljaju kompletnu farmakopeju srpskog naroda tog vremena. Na osnovu sadržaja i načina kako su prikazani mogli bi se smatrati ne samo prvom srpskom, već i slovenskom farmakopejom, jer slični spisi napisani narodnim jezikom u to doba nisu postojali kod ostalih slovenskih naroda, pa ni kod većine naroda Evrope. U evropskim okvirima vrednost „Hilandarskog medicinskog kodeksa“ se ogleda u činjenici da predstavlja jedini poznati primerak velike zbirke medicinskih spisa salernsko-monpelješke škole napisan na narodnom jeziku i ćiriličnim pismom – naglašavaju Aleksandra Savić i Snežana Jarić.

One su ponosne što su na izložbi “predstavljeni i izuzetno retki, sačuvani srednjovekovni eksponati iz oblasti medicine i hirurgije sa područja Srbije – hirurški nož, svrdlo za vađenje metaka, pincete, skalpeli, makaze, naočare lekara, bočice”. Među eksponatima je i trepanovana lobanja – medicinski zahvat bušenja kosti lobanje radi oslobađanja od glavobolja iz Narodnog muzeja Kikinda.

– Većina ovih eksponata datira od 12. do 16. veka, a dobili smo ih kao pozajmicu iz Muzeja Ras u Novom Pazaru i iz manastira Banja u Pribojskoj Banji, koji trenutno čuva zbirku medicinskih eksponata srednjovekovne srpske bolnice manastira Mažići u Dabru, koja je otkrivena tokom arheoloških istraživanja. Nema mnogo do sada pronađenih medicinskih instrumenata koja datiraju iz srednjeg veka na teritoriji Srbije – napominju autorke izložbe „Hilandarski medicinski kodeks i srpska srednjovekovna medicina“.FOTO: Prirodnjački muzej u Beogradu

Čuvari Kodeksa

Originalni primerak „Hilandarskog medicinskog kodeksa“ i danas se čuva u riznici manastira Hilandara, gde ga je 1952. otkrio istoričar stare srpske književnosti akademik Đorđe Sp. Radojičić (1905-1970). Fototipsko izdanje, koje se nalazi u Narodnoj biblioteci Srbije, 1980. izdala je Biblioteka Matice srpske, dok je deceniju kasnije akademik Relja V. Katić objavio prevod teksta sa staroslovenskog na savremeni srpski jezik, sa uvodnom studijom o istoriji srpske srednjovekovne medicine.

Prijatelji i saradnici

Izložba „Hilandarski medicinski kodeks i srpska srednjovekovna medicina“ organizovana je sa blagoslovom Eparhije mileševske SPC i manastira Hilandara, uz odobrenje snimanja zvuka i fotografija prirode Svete Gore i manastirskog zdanja. Ostvarena je u saradnji Prirodnjačkog muzeja sa Institutom za biološka istraživanja „Siniša Stanković“, Muzejom Ras iz Novog Pazara, Manastirom Banja u Pribojskoj Banji, Narodnom bibliotekom Srbije, Bibliotekom Matice srpske, Hemijskim fakultetom u Beogradu i Narodnim muzejom Kikinda. Prijatelj izložbe je Institut za proučavanje lekovitog bilja „Dr Josif Pančić“. Izložbu prati istoimena monografska publikacija, na 132 strane, rađena u koloru, čiji se objavljivanje tek očekuje.

Vino kao lek

– Hilandarski medicinski kodeks potvrđuje antičku tezu da je vino lek. Najraniji zapisi o vezi između vina i zdravlja potiču još iz starog veka. U egipatskim i sumerskim spisima vino se pominje kao prvi lek koji je čovek napravio. Takođe, zapisi iz antičke Grčke, Rima, Vavilona, kao i dalje kroz ceo srednji i novi vek potvrđuju da se vino široko upotrebljavalo za spravljanje različitih lekova, kao dezinficijens, ali i kao piće. Hipokrat je u svojim delima preporučivao posebne vrste vina protiv groznice i kao diuretik – objašnjava Aleksandra Savić zbog čega je gotovo nemoguće ne primetiti primenu vina u recepturama protiv raznih bolesti koji su posebno izdvojene na izložbi „Hilandarski medicinski kodeks i srpska srednjovekovna medicina“. Srednjovekovni recept protiv kašlja i nazeba sadrži bosiljak i smokve kuvane u vinu, dok se nana i vino preporučuje protiv paradentoze i karijesa. Temperaturu “skidaju” vinsko sirće i lekovito bilje…

Prvi školovani lekari u Srbiji

Istraživanje Aleksandre Savić i Snežane Jarić obuhvatilo je imena prvih školovanih lekara u Srbiji. Prema njihovim saznanjima to su: Jovan Apostolović (1730-1770,) koji je studirao medicinu u Haleu (Nemačka) i dvojica budimpeštanskih đaka Jovan Živković (1759-1805) i Andreja Kamper (1772-1848). Nestor Mandić (1776-1806) medicinske nauke izučavao je u Budimpešti i Beču.