Foto: Novinska asocijacija RusinaKrajem 2023. godine iz štampe je, posle trogodišnjeg terenskog i istraživanja arhivske građe, izašla knjiga-studija „Arsenije Teodorović i Arsenije Marković – dva umetnika Novosađanina u Križevačkoj eparhiji“, autorki Milene Vrbaški i mr Dragojle Živanov.
Imena „dva umetnika Novosađanina“ su dobro poznata istoriji umetnosti, Teodorović (1767-1826) kao jedan od najznačajnih ikonopisaca i jedan od prvih portretista u srpskom slikarstvu krajem XVIII i početkom XIX veka, Marković (?-1799) kao vrsni drvorezbar savremenik sa pomenutim slikarem i ortak unosnog posla na izradi enterijera verskih objekata.
Umetnički trag oba umetnika, koji zazuzimaju visoko mesto u istoriji slikarstva i drvorezbarstva ovog podneblja, nalaze se u hramovima pravoslavne, katoličke i grkokatoličke veroispovesti.
Počevši od najjužnije tačke tadašnjeg Habzburškog carstva i Ugraske Kraljevine – od Zemuna, Novog Sada, Futoga, Kucure, Ruskog Krstura, Temišvara, preko Baje, Budima (odnosno Sent Andreje) do Beča i malo niže do Pakraca i, zahvaljući najnovijem otkriću, i do Križevaca odnosno Stojdrage.
Mada su zanatski opus Markovića a posebno slikarski rad i umeće Teodorovića prilježno proučeni, istraživačka iznenađena su uvek moguća.
Naime, tragajući za portretom grkokatoličkog vladike Konstanitina Stanića (1757-1830) i autorom tog portreta – izvesno da je bila reč o A. Teodoroviću, istraživački tim Novinarske asocijacije Rusina-NAR, otkrio je i čitav ikonostas i osam pokretnih ikona čiji je autor Teodorović, a drvorezbarske pregrade na pronađenom ikonostau uradio je Marković.
Podatak je zabeležen u arhivskoj građi Križevačke eparhije, uredno složen ali ta činjenica je sve do 2022. godine bila nepoznata, pre bi se reklo zaboravljena u protoku od bezmalo dva i po veka od kada su pomenuti artefakti nastali.
Studija nije samo donela nove činjenice važne za istoriju srpskog slikarstva i drvorezbarstva, što je primarni cilj njenog objaviljivanja, već su autorke, koristeći dostupnu literaturu rekonstruisale vreme od, već pomenitih dva i po veka, što knjizi daje posebnu vrednost.
U stilu dobrog trilera Milena Vrbaški i mr Dragojla Živanov su uz već poznate činjenice rasute u raznim izdanjima, publikacijama, istorijama, uspele, povezujući aktere tog vremena, rekonstruisati međusobnu vezu dva novosadska umetnika, njihove političke veze, uticaje, osobne i stvaralačke uspone i padove, što akademski pristup u istraživanju najčešće takvu argumentaciju izostavlja ostavljajući čitaoca uskraćenog za širu slike istorijskog konteksta i ličnih motiva koji pokreću ili sputavaju umetničko stvaralaštvo.
Tačnije, studija ima dva toka.
Akademski vezan za osnovi cilj istraživanja a to je dokumentovanje i opis pronađenog ikonostasa i drugi koji uz tridesetak fotografija i stotinak fusnota čiji citati i objašnjenja paraleno prate glavni istraživački tekst čine simbiozu i daju autenitčnu celinu koja upotpunjuje nepoznate – nedostajuće kockice mozaika vremena u kom su stvarala ova dva umetnika.
Otkriveni ikonostas je u grkokatoličkoj Katedralnoj crkvi u Križevcima stajao bezmalo sto godina odnosno do kraja XIX veka da bi zbog njene rekonstrukcije bio izmešten u manju crkvu u Dišniku, a kasnije u Stojdragu gde i danas stoji u crkvi Sv. Jurja u okolini Samobora.
Zbog potrebe smanjenja dimenzija, broj ikona koji je ostao na ikonostasnoj pregradi je više nego upola manji od prvobitnog stanja.
Inače one su u „dobroj kondiciji“ i bez tragova naknadnih slikarskih intervencija što im daje izvorno Teodorovićevo autorstvo.
Ovim istraživanjem inicirano je i otkriće dva građanska portreta porodice Mihalović, a ove slike su u privatnom vlasništvu.
Štampanjem studije o ovom otkriću je završen istraživački posao projektnog tima NAR-a jer on nema mandat niti kapacitete da se ovo otkriće kapitalizuje u skladu sa normama koje regulišu kataloški popis, brigu i zaštitu kulturnog nasleđa „rasutom“ u regionu, na čijoj teritoriji su se državne granice menjale tokom XX veka više od pet puta.
Logično bi bilo da državne institucije i ustanove čija je delatnost zaštita spomenika kulture iz Hrvatske i Srbije zajedničkim angažmanom pristupe kompleksnoj „obradi“ pronađenog ikonostasa, pokretnih ikona i pronađenog portreta kao i traganju za nedostajućim ikonama sa ikonostasa za koje je realno pretpostaviti da su negde sačuvane.
Uporište za optimizan da će se, na opštu polzu, pokrenuti mehanizmi zaštite pronađenih artefakata, leži u međusobnim ugovorima o zaštiti kulturnog nasleđa koje su potpisale Hrvatska i Srbija.
Više informacija iz Novog Sada čitajte na posebnom linku.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, ali i na X nalogu. Pretplatite se na PDF izdanje lista Danas.
