Umetnik koji je stvarao Jugoslaviju

U Velikoj galeriji na drugom spratu Muzeja izložena je polovina od 80 Meštrovićevih dela koja se čuvaju u muzejskoj kući na Trgu republike. To je, uz izložbu o Đuri Jakšiću, druga kolekcija Narodnog muzeja koja se predstavlja javnosti posle otvaranja obnovljene stalne postavke i renovirane muzejske zgrade na Vidovdan 2018. godine. Autor izložbe i kataloga je muzejski saradnik Vera Grujić.

Eksponati na postavci tematski obuhvataju dve celine. Prvu čine „Vidovdanski fragmenti“ – skulpture koje je Meštrović radio do 1912. za neostvareni „Vidovdanski hram“. U drugoj celini su portreti uglednih građana i članova porodica, od kojih su neki nastali posle „Vidovdanskih fragmenata“.

U Narodnom muzeju nadaju se da će izložena dela i najavljeni prateći programi – stručna vođenja kroz postavku, radionice i predavanja tokom izložbe, koja će trajati do 2. februara 2020, mogućnosti da se sagledaju kulturni, politički, umetnički i društveni kontekst u kojem je Meštrović stvarao u prvim decenijama svog umetničkog rada.

Meštrovićeva izložba, kako tvrde u Muzeju, nije „zamena“ niti ima veze sa njegovim „Pobednikom“, koji je posle 91 godine „stražarenja“ na jednom od najisturenijih vidikovaca Beogradske tvrđave, privremeno sklonjen zbog restauracije, mada će jedno od predavanja biti posvećeno i umetnikovom radu na najpoznatijem beogradskom spomeniku.

Najveći broj izloženih vajarskih ostvarenja, uglavnom nastalih pre Prvog svetskog rata, između 1908. i 1910, čine „Vidovdanski fragmenti“ . Meštrović je tokom te dve godine u Parizu izvajao više od pedeset spomenika na temu boja na Kosovu iz čega se i rodila ideja za „Vidovdanski hram“.

„Nastala su u periodu burnih istorijskih dešavanja, u kom je Meštrović bio veliki pobornik ideje kulturnog i političkog jedinstva, kao i oslobođenja južnoslovenskih naroda, iz kojih su rođene njegove gloriozne predstave najvećih junaka iz bogate riznice srpskog narodnog stvaralaštva, poput Kraljevića Marka, Miloša Obilića, Srđe Zlopogleđe…“, ukazuju u Narodnom muzeju.

Prema oceni Vere Grujić, „ove skulpture rađene su u širokom rasponu stilskih osobenosti, od realizma, preko reminiscencija na antičku plastiku, zatim punih, napetih, nekad barokno energizovanih, ekspresivnih vitalnih formi do radova sa izraženom secesijskom stilizacijom“. Do 1915. dela iz ovog ciklusa izlagana su u Beču, Zagrebu, Rimu, u Paviljonu Kraljevine Srbije, na Bijenalu u Veneciji 1914. u Muzeju Viktorije i Alberta u Londonu.

U postavci novootvorene izložbe je i drvena maketa neizvedenog „Vidovdanskog hrama“ iz 1912, koja se danas čuva u Narodnom muzeju u Kruševcu. Zahvaljujući međumuzejskoj saradnji, zbog ove izložbe doneta je u Beograd.

U Narodnom muzeju čuva se i dvadesetak portreta značajnih ličnosti i članova njihovih porodica iz političkog i kulturnog života nekadašnje velike Jugoslavije, sa kojima je Meštrović većinom imao i lične kontakte. Reč je o portretima kralja Petra Prvog Karađorđevića, kneza Pavla Karađorđevića, Nikole Pašića, Milenka Vesnića, Jovana Dučića, Bogdana Popovića…

„Ovaj deo Meštrovićevog bogatog i raznovrsnog stvaralaštva, koji se čuva u zbirci Narodnog muzeja, u okviru kojeg je i nekoliko remek-dela jugoslovenske skulpture, danas predstavlja svedočanstvo o jednom vremenu, o njegovim estetskim i političkim idejama i idealima“, kažu u Narodnom muzeju.

Umetničko delo Ivana Meštrovića (1883-1962) nadilazilo je granice jugoslovenske države u čijem je stvaranju aktivno učestvovao, ali istovremeno bio je i ličnost kontroverznih i promenljivih političkih pogleda koji su delom pratili mene u jugoslovenskom društvu, politici i državnoj ideologiji tokom 20. veka.

Rođen je u u slavonskom mestu Vrpolje 1883, u rimokatoličkoj porodici poreklom iz Dalmacije u kojoj je odrastao u selu Otavice kod Drniša, gde je kasnije podigao porodični Mauzolej u kome je 1962. sahranjen. Njegovi biografi tvrde da je odrastao slušajući epsku poeziju, narodne pesme i istorijske balade, a da su njegovu religioznost oblikovali narodna verovanja, Biblija i kasni Tolstoj.

Sam Meštrović je u zrelim godinama tvrdio da ima srpsko poreklo i da njegova porodica potiče iz Raške oblasti, iz plemena Gavrilović, čime je kasnije objašnjavan i njegov osećaj za srpsku nacionalnu tradiciju. Zanimljivo je da je Meštrovićev Mauzolej u Otavicama sagrađen od kamena iz seoskog kamenoloma, okrenut ka istoku, dok je u njemu rimokatolički oltar.

Meštrović se od detinjstva bavio rezbarenjem drveta, modelovanjem u glini, crtežima, pesmama koje je pisao u desetercu. Njegov talenat nije promakao splitskom kamenorescu Pavlu Bilinću, čiji je šegrt postao 1900. godine.

U toj kamenorezačkoj radnji stekao je prvo umetničko obrazovanje, a sa majstorovim sinom arhitektom Haroldom Bilinićem kasnije je i sarađivao. Zahvaljujući jednom bečkom dobrotvoru i vlasniku rudnika, u Beču je četiri godine studirao arhitekturu i vajarstvo kod vajara Ota Keniga, Edmunda Helmera i Hansa Biterliha.

U Beograd prvi došao 1904, od kad počinju i njegova sećanja objavljena 65 godina kasnije u Hrvatskoj, u memoarima „Uspomene na političke ljude i događaje“ koje „otvara“ susretom sa srpskim kraljem Petrom Prvim Karađorđevićem, čiju je bistu došao da radi. Tada je upoznao i budućeg prvog jugoslovenskog kralja Aleksandra Ujedinitelja, sa kojim je razvio prijateljske veze i koji je bio veliki poštovalac Meštrovićeve umetnosti.

Meštrović je svoju prvu izložbu priredio 1905. u Beču sa grupom Secesija i veoma brzo postao popularan, što mu je donelo i prihode koji su mu omogućavali da učestvuje na međunarodnim izložbama, a i da se često seli. Najpre u Pariz, potom u Beograd i Rim, gde je na svetskoj izložbi nagrađen za „Vidovdanski hram“.

Na početku Prvog svetskog rata odustao je od pokušaja da se vrati u Split preko Venecije i tokom ratnih godina izlagao je širom Evrope. Bio je član Jugoslovenskog odbora, a u novostvorenoj Kraljevini SHS, sa porodicom iz drugog braka sa Olgom Kesterčenek, živeo je između Splita i Zagreba, gde je radio kao profesor, a kasnije i direktor Kulturnog instituta.

Bio je otvoreni protivnik Musolinijeve politike prema Dalmaciji, a zbog odbijanja Hitlerovog poziva da poseti Berlin u NDH je jedno vreme bio zatvoren.

Uz pomoć Vatikana uspeo je da se preko Italije prebaci u Švajcarsku. Međutim, porodica njegove prve supruge Ruže Klajn stradala je u Holokaustu, a njegovog brata Petra kasnije su zatvorile nove jugoslovenske komunističke vlasti.

Ivan Meštrović nije želeo da živi u komunističkoj Jugoslaviji, odbio je poziv Josipa Broza da se vrati. Od 1946. radio kao profesor na Univerzitetu u Sirakuzi iz koje se preselio u SAD čije je državljanstvo dobio godinu dana ranije.  Tamo je predavao na Univerzitetu Notr Dam. Na zahtev jugoslovenskih vlasti iz SAD je poslao svojih 59 skulptura, uključujući i spomenik Petra Petrovića Njegoša, a 1952. i dodatnih 400 statua i različitih crteža. Pre smrti 1962. na kratko se, ipak, vratio u Jugoslaviju, gde je posetio kontroverznog kardinala Alojzija Stepinca i Josipa Broza.

Posle porodičnih tragedija u kojima je izgubio dvoje dece, Meštrović je preminuo u 79. godini u Saut Bendu, gradu u američkoj državi Indijani, odakle su njegovi posmrtni ostaci preneti u njegove voljene Otavice.

Dela

Najznačajnija Meštrovićeva dela su: Grgur Ninski u Splitu, Josip Juraj Štrosmajer u Zagrebu, Zahvalnost Francuskoj u Beogradu, Neznani junak na Avali, Spomenik pobedniku na Kalemegdanu, Spomenik Svetozara Miletića u Novom Sadu, Njegošev mauzolej na Lovćenu, dva identična spomenika Nikoli Tesli u Beogradu i na Nijagari (SAD), Povijest Hrvata, čiji je original u vrtu Dvorskog kompleksa na Dedinju, dok se delovi bronzanih i gipsanih odlivaka nalaze ispred rektorata Zagrebačkog univerziteta, u Ateljeu Meštrović u Zagrebu, Muzeju hrvatskih arheoloških spomenika i Pitsburgu. U tom nizu su i Zdenac života u Zagrebu, Anđeo smrti na Kalemegdanskoj tvrđavi, Nadežda Petrović u Čačku, Mauzolej porodice Račić u Cavtatu, Crkva Presvetog Otkupitelja u Otavicama – mauzolej porodice Meštrović. Na prostoru bivše Jugoslavije Meštrovićeva dela čuvaju se u Galeriji Ivana Meštrovića u Splitu, Memorijalnoj galeriji u Vrpolju, Narodnom muzeju u Beogradu, koji poseduje spomenike kao što su: Miloš Obilić, Kosovka devojka, Kraljević Marko, Srđa Zlopogleđa, Udovica, Karijatide, Slepi guslar…, dok je Banović Strahinja u Tejt galeriji u Londonu. Po modelu u gipsu, skulpturu Banović Strahinja koja se čuva u Narodnom muzeju u mermer je 1960. preneo vajar Josip Grasi, piše u Katalogu izložbe u Narodnom muzeju.

Akademik bez pristupne besede

Ivan Meštrović je u februaru 1912. izabran za dopisnog, a 12 godina kasnije i redovnog člana Srpske kraljevske akademije. U SANU je status redovnog člana Odeljenja likovne i muzičke umetnosti imao od 22. marta 1948, da bi od 1960. postao njen inostrani član. Pristupnu besedu nije održao.

Dva puta nedeljno

Stručna vođenja kroz izložbu Meštrovićevih radova počinju od 21. decembra. Održavaće se utorkom od 12 i subotom od 17 sati, najavljeno je iz Narodnog muzeja.