Zoja Bojić: Svedočanstvo o značaju prosvećivanja i prosvećenom društvu

U Pedagoškom muzeju u toku je izložba povodom 40. godišnjice Kašaninove smrti. O važnosti Umetničkog pregleda, obeležavanju njegovog jubileja i značaju dela Milana Kašanina za Danas govori Zoja Bojić, istoričarka umetnosti iz Instituta za književnost i umetnost, učesnica skupa u SANU i unuka Milana Kašanina.

Kakva je veza akademika Ljubomira Simovića sa skupom u SANU?

– Svečani skup u Galeriji SANU ideja je akademika LJubomira Simovića, velikog poštovaoca rada Milana Kašanina, a Institut za književnost i umetnost u Beogradu odazvao se ovoj ideji. Istovremeno, zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa o Umetničkom pregledu, održanog u Pedagoškom muzeju u septembru 2020, objavljen je baš u tom trenutku, što je dodatno oplemenilo ovu svečanost. To je značajno pre svega zbog toga što ukazuje na činjenicu da se danas, 80 godina po prestanku izlaženja Umetničkog pregleda, taj značajni časopis i njegovi pojedinačni tekstovi istražuje ne kao relikt prošlosti već kao kulturno dobro iz kojeg su izronila mnoga kasnija naučna istraživanja od ključnog značaja za našu istoriju umetnosti, istoriju kulture i poznavanje kulture, kako je na to ukazala Mirjana Gligorijević Maksimović. Ovaj časopis je od prvog, uvodnog teksta, tokom čitavog svog trajanja imao prosvetiteljsku ulogu… Veoma je značajno to što su naše institucije posle mnogo godina prepoznale značaj rada Milana Kašanina u nekim od sfera njegovog delovanja, kao što je i objavljivanje njegove petotomne prepiske u izdanju Matice srpske. Mislim da bi Kašanin bio veoma srećan što se ovaj svečani skup dešavao u ovom okruženju i u Galeriji SANU.

Umetnički pregled izlazio je od 1937. do 1941. kao mesečnik i postavio je standarde koje umetnička periodika, kad je reč o teoriji umetnosti, estetici i multidisciplinarnosti, nije dostigla u proteklih osam decenija. Zbog čega je to tako?

– Verovatno ima mnogo odgovora na to pitanje. Društvene, političke i istorijske okolnosti za poslednjih 80 godina nisu uvek omogućavale pokretanje takvog časopisa. Specifičnosti različitih nauka i struka o kojima se u časopisu pisalo do danas su iznedrile postojanje specifičnih naučnih i drugih časopisa kao što je to recimo Zograf. Neke od tih publikacija traju dok su neke druge prestale da postoje. Naučne analize, čije rezultate pokazuju aktivnosti Instituta za književnost i umetnost u saradnji sa drugim institucijama, a koje je posebno dokazala Zorica Hadžić, potvrđuju činjenicu da je pokretač ne samo prvog već svakog broja Umetničkog pregleda bio Milan Kašanin, istoričar umetnosti širokih pogleda, jasne misli i plemenitog cilja.

Da li je danas moguće napraviti takav časopis za umetnost koji bi se bavio kulturom, likovnim umetnostima, arhitekturom, urbanizmom, numizmatikom, primenjenom umetnošću… kao što je to bio slučaj sa Umetničkim pregledom?

– Časopis jeste bio „fenomen srpske kulture.“ On je odslikavao najznačajnija dela naše kulturne riznice i istraživanja nekih od naših tada relativno mladih naučnika koji će ubrzo postati stožeri naučnih istraživanja kod nas, kao što su Ostrogorski, Miloš Đurić, Svetozar Radojčić i drugi. Otvorio je vrata ozbiljnoj likovnoj kritici tada savremene umetnosti, čiji je jedan od predstavnika Pavle Vasić. Pokazao je da naši autori, kao što je Branko Lazarević, stoje rame uz rame sa inostranim teoretičarima umetnosti i estetičarima tog vremena. Drugo, časopis se, neodvojiv od neverovatno aktivnog rada Muzeja kneza Pavla, obraćao prosvećenoj publici. Ta svest o daljem prosvećivanju prosvećene publike je možda posebno značajna osobina ovog plemenitog i gospodskog časopisa. Naše društvo tog perioda bila je zahvalna publika. O tome između ostalog svedoče fotografije koje prikazuju duge, guste i strpljive redove ljudi svih generacija koji čekaju da uđu u Muzej kneza Pavla da bi videli neku izložbu, domaću ili stranu, o kojoj će više saznati i na stranicama Umetničkog pregleda. Čini mi se da su danas neke muzejske institucije zaboravile svoj stvarni cilj, prosvećivanje prosvećene publike pa ponekad samo misle da prosvećuju neprosvećene, a prosvećene ostavljaju gladnim. Mislim da ovo nije greška publike nego greška tih institucija. Kao suprotan, odnosno izvanredan primer rada navela bih rad dve, po svojoj strukturi različite institucije – Galeriju Matice srpske i Galeriju SANU.

Zašto je posle osam decenija važno ponovo vratiti u život ovaj časopis?

– Možda najviše zbog toga što on svedoči i o značaju prosvećivanja i o prosvećenom društvu i na izvestan način, da parafraziram naslov izložbe koja se odvija u Galeriji SANU, predstavlja ogledalo tadašnjeg društva, ali i današnjeg. Mislim da, kad se pogledamo u to ogledalo, prepoznajemo sebe same i budimo u samima sebi tu plemenitost i gospodstvo koje u sebi nosimo, a na koje možda malkice zaboravljamo u svakodnevnom životu.

Da li je svestrani umetnički i naučni rad Milana Kašanina dovoljno proučen i istražen, imajući u vidu njegovu ideološku i političku nepodobnost posle Drugog svetskog rata, i koliko je to vama važno i kao istoričarki umetnosti i lično, kao njegovom potomku?

– Neuporedivo mi je, lično, važnije da se rad Milana Kašanina prouči kao rad istoričara umetnosti. Kao njegovoj unuki, svakako mi je drago i naravno da sam ponosna na svog pretka, kao i na druge pretke čije uspomene živo čuvam. Mislim da je Kašanin doživeo veliku nepravdu ne samo tokom života, kad su neke poratne okolnosti uticale na njegovo stvaralaštvo. Posle smrti doživeo je druge nepravde. Jedna od njih je ono što su Rimljani nazivali damnatio memoriae, a što ovde znači ignorisanje i marginalizaciju Kašanina i njegovog rada. Ranih 1980-ih porodica je Narodnom muzeju u Beogradu predala veliki broj fascikli sa relevantnim rukopisima Milana Kašanina, da ih prouči i objavi. Do danas je, skoro četrdeset godina po predaji tog rukopisnog blaga, pre nekoliko godina izašla samo jedna knjiga u kojoj su priređeni njegovi tekstovi o srpskim srednjovekovnim gradovima i utvrđenjima. U javnosti je objavljena činjenica da je još desetak takvih knjiga moguće prirediti od predatih rukopisa. Ovo je samo jedan primer neodgovarajućeg odnosa prema našoj baštini i prema Kašaninu. Mislim da je primarni zadatak stručnjaka u prosvećenom društvu da ne dozvole da se zaborave takva blaga.

U čemu je važnost Kašaninovog bavljenja srpskim srednjim vekom?

– Pored toga što je bio među prvim našim stručnjacima koji su se bavili našom umetnošću uopšte i posebno umetnošću srednjeg veka, Kašanin je ustanovio i specifičnu metodologiju svog proučavanja. Između ostalog, o tome svedoči njegova knjiga o našoj srednjovekovnoj književnosti, objavljena tokom njegovog života kao i njegovi tekstovi o nekim aspektima naše srednjevekovne umetnosti koji su objavljeni u monografijama i, posebno, njegova Kamena otkrića koja sadrže više tekstova o različitim srednjovekovnim likovnim spomenicima. Kašaninova metodologija uključuje istorijsko umetničku, estetsku i stilsku analizu, ali je obogaćena širim pogledom na ukupno stvaralaštvo naše srednjovekovne kulture. On se često poziva na ne samo pisane već, veoma važno, književne izvore i na šire i uže istorijske okolnosti. Takav pristup možemo da nazovemo holističkim, ukupnim pristupom, pri čemu se ni na trenutak ne gubi oštar, jasan pogled na određeno likovno delo. U tom smislu, mnogi njegovi tekstovi o likovnim fenomenima našeg srednjeg veka mogu da se čitaju kao pripovedanje o čitavim univerzumima koje ta dela sa sobom nose.

Naučni skup, knjiga, zbornik

Međunarodni naučni skup o časopisu Umetnički pregled, septembra 2020. u Pedagoškom muzeju organizovao je Institut za književnost i umetnost u Beogradu. Na istom mestu gotovo dva meseca trajala je izložba koja je prikazivala odabrane stranice tog časopisa. Ona je potom prikazana u Biblioteci Milutin Bojić, a trenutno je u Novom Sadu. Decembra 2020. objavljena je i knjiga koja sadrži dve monografske studije o ovom časopisu od kojih jedna predstavlja glavne teme, a druga istražuje tekstove o arhitekturi i urbanizmu koji su tu bili objavljeni. Upravo je izašao iz štampe zbornik radova predstavljenih na pomenutom naučnom skupu, čiji su izdavači Institut za književnost i umetnost u Beogradu, RTS i Radio Beograd 2. Sve ove aktivnosti omogućila je profesionalna i prijateljska saradnja nekoliko institucija.

Pisac, književni i likovni kritičar, prevodilac…

Milan Kašanin (1895-1981) u srpskoj kulturnoj istoriji poznat je kao esejist, književni i likovni kritičar, istoričar književnosti i umetnosti, pripovedač, romansijer, prevodilac. Pored toga što je pokrenuo i uređivao Umetnički pregled, bio je urednik književnih časopisa – Letopis Matice srpske (1927-1928) i Srpski književni glasnik (1935-1939), a 1929. osnovao je i ediciju posvećenu savremenim srpskim piscima u Narodnoj prosveti. Kašanin je bio i kustos i direktor Muzeja savremene umetnosti (1928-1936), direktor Muzeja kneza Pavla (1936-1944) i direktor Galerije fresaka u Beogradu (1953-1961). NJegov pripovedački i romansijerski opus obuhvata više od dvadeset pripovedaka i tri romana.