Antifašizam i kolaboracija

Intencionalno antifašistički, on kolaborira nacističkom i fašističkom okupatoru. Tako govore evidentirana dela. Oglušiti se o njih, znači živeti u lažnom uverenju. To je legitimno sve do trenutka kad prelazi granicu privatnosti i postaje javna stvar.

Saradnja s partizanima

Kako je došlo do toga da pukovnik Dragoljub Mihailović koji, kao načelnik štaba Druge armije, posle Aprilskog rata ne priznaje kapitulaciju otadžbine te, sa 26 odanih nižih oficira i podoficira, 11. maja stiže iz Doboja na Ravnu goru da nastavi borbu protiv okupatora, i kojeg, u novembru te iste godine, preko Radio Londona, Dušan Simović, predsednik Jugoslovenske vlade u izbeglištvu, proglašava komandantom „svih jugoslovenskih oružanih snaga u zemlji“ – pred kraj rata, u septembru 1944, takođe preko Radio Londona, bude odbačen od samog kralja Petra II Karađorđevića i vlade koja ga je tri godine glorifikovala, a sad poziva Srbe, Hrvate i Slovence da se stave pod komandu maršala Tita?

Od maja do novembra 1941, u razrušenoj Jugoslaviji postoje dva antifašistička pokreta – onaj pod Dražinim rukovodstvom, kojem je cilj oslobođenje otadžbine i restauracija monarhije, i onaj pod Titovim rukovodstvom, kojem je cilj oslobođenje domovine i revolucionarna promena režima.

Dana 25. avgusta, sklopljen je sporazum između Podrinjskog Narodnooslobodilačkog pokreta i Cerskog četničkog odreda o zajedničkim borbama protiv nemačkog okupatora. To je početak kratkotrajne saradnje dva pokreta koja, pored ozbiljnih ideoloških razlika, imaju, dakle, zajedničkog neprijatelja. Tok ove saradnje i razlog njenog rascepa, ključan je za definisanje Mihailovićevog neaktivnog antifašizma i delotvornog odnosa prema okupatoru.

Izdaja

Već na prvom sastanku s Brozom, u Struganiku, 19. septembra, Mihailović će izraziti sumnju da još nije vreme za ustanak, jer treba čekati na jačanje saveznika i na njihove akcije u blizini Jugoslavije. Na drugom sastanku, u Brajićima, 27. oktobra, Josip Broz Dragoljubu Mihailoviću predlaže stvaranje zajedničkih narodnooslobodilačkih odbora i svestranu saradnju (u 12 tačaka). Iste noći, četnici hapse i ubijaju komandanta Prvog šumadijskog Narodnooslobodilačkog pokreta Milana Blagojevića. Saradnja, ipak, teče još nekoliko dana.

Pošto su četnici zaposeli Požegu, kad su je napustili okupatori, partizani ulaze u napušteno Užice. Tu slobodnu teritoriju, poznatu pod imenom Užička republika, zajedno, dakle, drže partizani i četnici. Međutim, 2. novembra, četnici, neuspešno, napadaju partizane u Užicu. Sledećeg dana, partizani zauzimaju Požegu. Vrhovni štab NOPOJ-a tada, ipak, nudi sporazum četničkom štabu da se „obustave neprijateljstva, formiraju zajedničke komande i obrazuju mešovite komisije koje bi ispitale uzroke neprijateljstava i kaznile krivce, ali je Mihailović, dva dana docnije, uputio ultimatum Vrhovnom štabu da njegove jedinice napuste Požegu“, piše Branko Petranović u svojoj izuzetnoj, posthumno objavljenoj knjizi „Strategija Draže Mihailovića 1941-1945“ (Centar za savremenu istoriju jugoistočne Evrope, Otkrovenje, 2000), koja nam je ovde osnovni izvor.

Dakle, izvan je svake razumne sumnje da upravo Mihailović krši sporazum s partizanima koji su, bez obzira na revolucionarnu intenciju, smatrali da je primarni cilj borbe oslobođenje naroda od zavojevača. Taj stav svoje izvorište ima u istovetnom tadašnjem stavu Kominterne.

Kolaboracija

Odmah posle razgovora s Titom u Brajićima, Draža iziskuje sastanak s nemačkom okupacionom komandom! Do tog sastanka, zbog nemačkog uslovljavanja, dolazi dve nedelje kasnije, 11. novembra, u Divcima. Vođa četnika potpukovniku Kogartu objašnjava tada da je njegov glavni strateški cilj uništavanje komunista, a da se neće boriti protiv Nemaca, čak i ukoliko bi se Englezi iskrcali na jadranskoj obali. To je bit strategije četničkog pokreta: prekid sporazuma s partizanima, koji postaju glavni neprijatelji koje treba uništiti, i odricanje od borbe protiv okupatora. Dakako, za ovakvu prookupacionu strategiju ne manjkaju racionalizacije.

Mihailović, naime, drži da treba pričekati pogodan trenutak za akciju protiv fašista, da treba delovati tek kad Turska uđe u rat ili kad saveznici stupe na tlo Bugarske i Mađarske, ako se već prethodno ne iskrcaju na jugoslovenskoj teritoriji. Takođe, nemačke i italijanske vojnike ne treba ubijati zbog strahovite odmazde koju okupacione vlasti sprovode nad civilnim stanovništvom, smatra on. Dakle, treba se pritajiti, ojačati i udariti tek kad za to dođe vreme. Vreme, međutim, prolazi a četnici ne ratuju protiv Nemaca i Italijana, već s njima napadaju partizane. Vreme prolazi, a imaginarni antifašizam četničkog pokreta popločava put njegovoj otvorenoj kolaboraciji sa fašizmom.

Legalizacija i genocid

Defanzivna strategija četničkog pokreta, taj odloženi antifašizam koji sebe ukida, iznudiće kriminalne poteze Dragoljuba Mihailovića. Ideologiju te strategije pregnanto određuju reči četničkog vođe, izgovorene u Lipovu, 28. februara 1943, i to pred višim britanskim oficirima: „Moji neprijatelji su partizani, ustaše, muslimani i Hrvati. Kada se s njima budem obračunao, onda ću krenuti protiv Italijana i Nemaca.“

Prvo, Mihailović naređuje legalizaciju jednog dela četničkih jedinica u okvirima Srpske državne straže, odnosno Nedićeve kvislinške vojske.

Drugo, naređuje saradnju četnika i Italijana na teritoriji koju su okupirale Musolinijeve fašističke jedinice.

Treće, naređuje „četničke akcije genocida, decembra 1941, avgusta 1942. i početkom 1943. u Sandžaku“, Foči i Goraždu.

„Pavle Đurišić je 10. januara javljao da je ubijeno 400 muslimana – boraca i 1000 žena i dece“, a 13. februara 1943, da su, u fočanskom, čajničkom i bjelopoljskom okrugu: „Sva muslimanska sela popaljena, pobijeno je 2000 boraca i do 8000 žena, staraca i dece.“

Nacionalistički program

Kad se vidi politički program četničkog pokreta, čiji su glavni ideolozi Dragiša Vasić i Stevan Moljević, onda postaje jasno da su vojna strategija defanzive i sporazum sa zavojevačima nešto što iz njega proishodi. Taj program je šovinističko nacionalistički, a njegova suština je velika Srbija u okviru Jugoslavije.

Prema tom programu, Srbija, etnički čista, ne samo što bi trebalo da zauzima i teritoriju Crne Gore, Bosne i Hercegovine, Srema, Banata i Bačke, te delove Slavonije nego bi od Bugarske trebalo da inkorporira Vidin i Ćustandil, a od Albanije – Skadar.

Frapantna je sličnost između ovog programa četničkog pokreta i njihovih akcija ubijanja civila 1941-1945. s programom i akcijama protiv civila koje su srpske vojne i paravojne formacije preduzimale od 1991. do 1995. godine.

Zbog genocidnih akcija i šovinističkog ideološkog programa, zbog odsustva demokratske vizije za buduću Jugoslaviju, zbog otvorene kolaboracije s neprijateljem i zbog zajedničkih akcija s njim protiv nesumnjive antifašističke borbe partizana – po okončanju rata, saveznici, a među njima Velika Britanija i SAD, kojima je svakako više odgovarala monarhistička i kapitalistička Jugoslavija nego ona pod vođstvom KPJ, odbacili su Dražin pokret, a neophodnu pažnju i zasluženu počast odali Titovom ofanzivnom antifašističkom pokretu.

Predanost s kojom su četnici učestvovali sa okupatorom u borbi protiv partizanskog pokreta, egzemplarno u bici na Neretvi, svedoči i danas koliko je težak ratni put morao da pređe Narodnooslobodilački pokret, kao jedina međunacionalno kohezivna i antifašistička snaga na okupiranom i razdeljenom prostoru zajediničke države. Rehabilitacija Dragoljuba Mihailovića i četničkog pokreta, izdaja je antifašizma.