Neiskorišćen evropski potencijal

Poslednje decenije prošlog veka bile su, međutim, i za ovu nacionalnu zajednicu godine velikog iseljavanja, i ona je posebno tokom devedesetih izgubila značajan broj svojih članova, te prema poslednjem popisu iz 2002. godine Mađari u Vojvodini broje samo 293 hiljade građana. Prelazak ispod magične cifre od 300 hiljada, prema tvrdnji pojedinih sociologa, za manjine predstavlja kritičnu tačku, jer one tada dolaze u opasnost da zbog gubljenja unutrašnje snage postanu podložne degradiranju sopstvenog identiteta, i u krajnjem, utapanju u druge zajednice.

Prema stupnju unutrašnje organizovanosti i određene socijalne i političke zrelosti ove nacionalne zajednice, takvoj konstataciji čini se ipak nema mesta. Ti faktori su u dobroj meri i odredili njen položaj poslednjih decenija, koji, kao i kod gotovo svih manjina, a i čitavom srpskom društvu, nije baš sjajan. Svakako da u ekonomskom pogledu i vojvođanski Mađari dele sudbinu svih građana, a s obzirom na manjinski status, čak i više. Veliki broj ovdašnjih Mađara je vrlo oskudnog ekonomskog stanja, ali je ta činjenica sve dosad (a možda još uvek) bila donekle u drugom planu, s obzirom da je politička bezbednost dugo tretirana kao pitanje broj jedan. Međuetnički incidenti, posledica i odjek ratnih sukoba na drugim stranama, u čijem su središtu bili Mađari, nisu bili retkost ni posle petooktobarskih promena. Poslednjih godina oni su gotovo sasvim utihnuli, mada s vremena na vreme ta nacionalna netrpeljivost ume ponovo da zabljesne, te je teško reći kako su incidenti stvar prošlosti. Istorija će zabeležiti da je o njima u postmiloševićevskoj eri raspravljao čak i parlament u Strazburu, mada smo danas daleko od takve ekstremnosti. Tako bar tvrdi jedan od uglednih političara Saveza vojvođanskih Mađara Balint Pastor, poslanik u Skupštini Srbije, a povodom inicijative jednog mađarskog političara iz dijaspore da se „antimađarski terorizam u Vojvodini“ ponovo iznese „pred Evropu“.

– Naš položaj nije idealan, ali trenutno nema potrebe da se nama bavi Evropski parlament – izjavio je medijima Balint Pastor, ali uz napomenu da ne treba zaboraviti da pojedinačni incidenti i dalje postoje.

Netrpeljivost prema Mađarima je, kao deo paketa nacionalističkog raspoloženja u Srbiji, sama po sebi iracionalna, ali je u ovom slučaju ona takođe obeležena visokim stepenom nepoznavanja kulture i tradicije ovog naroda, koji spada među starosedeoce Vojvodine. Visok procenat stanovništva u Srbiji ima potpuno pogrešnu sliku o svojim sugrađanima Mađarima, i vidi ih uglavnom u stereotipima. Jedan od onih koji su na pravi način shvatili sistem vrednosti ove manjinske zajednice bio je pokojni premijer Zoran Đinđić, koji je otvarajući mađarski konzulat u Subotici, napomenuo da su vojvođanski Mađari motor demokratskog razvoja naše zemlje. Ta njegova ocena bez sumnje je bila podstaknuta razumevanjem izrazito proevropske orijentisanosti mađarske zajednice. „Evropska orijentacija vojvođanskih Mađara jeste njihov strateški interes“, tvrdi profesorica Ekonomskog fakulteta u Subotici dr Iren Gabrić Molnar, a u povodu istraživanja koje je Naučno društvo za hungarološka istraživanja sprovelo 2007. godine u okviru međunarodnog projekta Karpat-Panel, inače posvećenog vrednostima koje preferiraju vojvođanski Mađari.

To proevropejstvo je u stvari logična posledica sistema vrednosti negovanog decenijama u ovoj nacionalnog zajednici, a obeleženo je između ostalog natprosečnim multikulturalnim navikama i jakim vezama sa Mađarskom i drugim delovima Evrope. Što se takođe demontstriralo kako političkom orijentacijom lidera ove manjinske zajednice, tako i rezultatima gotovo svih dosadašnjih izbora u zemlji, na kojima su vojvođanski Mađari listom bili uz demkratske političke opcije i demokratska rešenja u svim prekretnicama važnim za srpsku državu.

Ni aktuelna politička elita u Srbiji nije do kraja shvatila, a ni iskoritila potencijal i ulogu koju mogu imati vojvođanski Mađari u našem približavanju Evropi. Po nekim ocenama, DS upravo radi suprotno – na anuliranju bilo kakve političke vitalnosti manjina u Srbiji.

Predsednik Saveza vojvođanskih mađarskih civilnih organizacija i ugledni privrednik iz Subotice, Jožef Miškolci smatra da državna elita Srbije već dugo ne veruje Mađarima.

– Nikad nijedan ambasador Jugoslavije ili Srbije u Budimpešti nije bio ovdašnji Mađar, pa čak ni konzul. Nijedan član mađarske zajednice se nije našao na odgovornim ili bilo kakvim drugim dužnostima u državnim službama (policija, vojska, sudstvo, javna preduzeća, ministarstva) na nivou Srbije. Srbija u stvari ne veruje Vojvodini, ne veruje u „korisnost“ manjina. Tako je bilo za vreme Tita, nastavilo se za vreme Miloševića i ostvaruje se za vreme sadašnje takozvane demokratske vlasti, kaže Miškolci.

A status SVM, najveće mađarske stranke, na političkoj sceni Srbije možda najbolje pokazuje slučaj sa budžetom. Nakon uskraćivanja podrške vladajućoj većini u izglasavanju budžeta, ovu stranku stigla je ekspresna kazna u vidu izbacivanja iz vlasti u nekoliko gradova, a sa republičkog trona oni su maltene optuženi za veleizdaju. To je očito bila žestoka lekcija ovoj zajednici, i ona ju je svakako dobro naučila.

Što se tiče problema sa neadekvatnom zastupljenošću, kako se to politički korektno kaže, u državnim institucijama, posebno policiji, problem je sa kojim se suočavaju sve manjine, a one veće i više. Takav „stav“ političke elite, čak i ovako neizrečen, vrlo je jasna poruka za „običan narod“. Stoga je možda i logično što pomenuto istraživanje o osećanju pripadnosti ovdašnjih Mađara pokazuje da oni na prvo mesto stavljaju Vojvodinu. A to opet može biti jedan od razloga što, kao u začaranom krugu, „srpske patriotske snage“ najveću opasnost po secesiju Vojvodine vide upravo u Mađarima.

Stvarnost ipak pokazuje da se ugroženima mogu osećati baš Mađari, jer od početka raspada zemlje oni su ne samo izgubili visok procenat svoje zajednice, već se zbog priliva izbeglica smanjila i teritorija na kojoj su tradicionalno činili većinsko stanovništvo; tu je zatim (opravdani) strah od gubljenja posla, asimilacije, marginalizacija u poltičkim i ekonomskim zbivanjima i odlučivanjima, sužavanje mogućnosti korišćenja maternjeg jezika… Nakon demokratskih promena, kod mlađeg i obrazovanijeg dela mađarskog stanovništva taj strah je postao manji, uz pojačan osećaj pripadnosti evropskoj kulturi i tradiciji, i izraženu multikulturnu i multietničku toleranciju, dok su kod starijih i neobrazovanijih pomenuti strahovi i dalje ostali (Istraživanje Društva za hungarologiju).

Sa druge strane, pojedini politički analitičari i mnogi intelektualci u Vojvodini u mađarskoj zajednici vide „stabilnu, uporišnu tačku evropeizacije Srbije. Oni neće oslabiti Srbiju, mogu je samo ojačati i pomoći joj da se što brže kreće ka Evropi“ (dr Jovan Komšić, panel Mađari u Srbiji, Helsinški odbor).

Za ovakve stavove dokaz nalaze u tome što su Mađari u Vojvodini odrastali u multikulturalnosti, i što imaju dobre veze sa maticom i delom Evrope – preko NVO, ili preko ličnih i porodičnih kontakata. Prve korake ka normalizaciji odnosa sa evropskim zemljama nakon sankcija Srbija je napravila i zahvaljujući ulozi vojvođanskih Mađara u tome.

Novi Zakon o nacionalnim savetima otvorio je prostor za veću autonomiju u samoorganizovanju nacionalnih manjina, i nakon formiranja novih saveta, sve ono što određuje identitet jedne zajednice nalazi se u njenim rukama. Mađarski lideri u Vojvodini vrlo su zadovoljni takvom zakonskom osnovom za dalji razvoj svoje zajednice, i ne treba ni sumnjati da će oni to znati da upotrebe. I da će zahvaljujući svojoj etici, odnosu prema radu, samosvesti i društvenoj odgovornosti, Mađari u Vojvodini uspeti da intelektualno, a to znači i ekonomski, obnove svoju naciju i pripreme je za očekivani život sa Evropom.

„Nešto strano i tuđinsko“

Da međunacionalni incidenti ne (p)ostanu samo prošlost, ovih dana pobrinula se subotička policija. Tačnije, reč je o jednom policajcu koji je prilikom legitimisanja tri mladića, aktiviste Saveza vojvođanskih Mađara, koji su postavljali plakate povodom nacionalnog praznika Mađara Sent Ištvana, prokomentarisao da „sve to treba uz zid, pa streljati“. Svoju svemoć u tom pogledu dodatno je ilustrovao pretnjom da ih mogu tog momenta „odvesti u policiju i likvidirati“ – ogorčen zbog inkriminisanih plakata kojim se promoviše nešto strano i tuđinsko, što je svakako pretnja srpskom identitetu, istoriji i biću uopšte.

SVM je podneo krivičnu prijavu protiv tada nepoznatog lica na službi u policiji, a prema nezvaničnim informacijama, nadležni u MUP Subotica su pravovremeno i profesionalno reagovali, te je identitet policajca sada poznat. Da li će se agilni čuvar reda i mira naći pred sudijom, ostaje da se vidi.

Tranzicija nije etnički neutralna

Ekonomska situacija svakako se odražava i na život pripanika manjina, a to znači da se kroz probleme manjinskih zajednica svakako prelama i pitanje tranzicije – kaže za Danas Alpar Lošonc, profesor Novosadskog univerziteta.

– Manjine su zavisne od stanja stalno odlagane tranzicije u Srbiji. Tranzicija nije etnički neutralna, u Srbiji je ona zbog poznatih okolnosti bila još manje neutralna. I manjinske partije, čak i ako dobiju neke sinekure zavisne su od talasanja na sprskoj političkoj sceni. Nijedna manjina ne može imati tajkune od kojih zavisi državna aparatura. Postoje mnogobrojne tendencije koje nisu toliko vidljive, ali podzemno i te kako utiču na manjinske situacije – kaže Alpar Lošonc.