Dekolonizacija bez nezavisnosti

Za samu formulaciju pitanja trebalo je oko 15 sati pregovora između predstavnika političkih organizacija Nove Kaledonije i francuskog premijera Eduarda Filipa.

Nova Kaledonija – „kamenčić“ na kraju svijeta bačen u pustinju Pacifika – se dosad nalazio na listi od sedamnaest „neautonomnih teritorija“ koju su objavile UN. Na istom spisku je još i Francuska Polinezija, ali i deset britanskih posesija (Gibraltar, Foklandska ostrva, Kajman, Bermudi…) i tri američke (Guam, Samoa i Devičanska ostrva). Francuske teritorije se vode kao prekomorski entiteti s tim što se za Novu Kaledoniju precizira i specijalni status.

Specijalni status proističe iz tzv. Matinjonskih sporazuma, potpisanih 1988. na inicijativu tadašnjeg francuskog premijera Mišela Rokara, između Žan-Mari Đibauoa, lidera pokreta za nezavisnost i Žaka Laflera, predvodnika tzv. lojalista. Tim sporazumom su amnestirani svi učesnici u međusobnim masakrima između tih dveju struja i sa organima francuskih vlasti, masakrima koji su tamo sporadično obilježili osamdesete godine. Konačni okvir za referendum o samoopredjeljenju je u ime tih sporazuma naknadno fiksiran za 2018. godinu, datum koji je – sad je to stvarnost – malo prije isteka ispoštovan.

Među onima koje ne iritira sama riječ dekolonizacija, u Francuskoj je protekli referendum shvaćen kao njen završni čin, a generalno je pozdravljen kao veliki uspjeh demokratije. Njegov rezultat je, međutim, samo logičan odraz demografije. Nova Kaledonija, koju je otkrio Džejms Kuk 1774. je danas mnogo poznatija nego Kaledonija, skoro nepoznata kao staro ime za Škotsku. Postala je u nadmetanju sa Britancima francuski posjed 1853. Napoleon III je bio u potrazi za teritorijom na kojoj nema Evropljana i na kojoj bi ustanovio tzv. kažnjeničku koloniju. Tako je Nova Kaledonija postala odredište za deportacije osuđenika raznih profila: zločinaca po osnovu opšteg prava, zatvorenika posle Pariske komune, pobunjenika iz Alžira iz godina posle kolonizacije… Osuđenici su dakle tamo postali prvi koloni tako da je krajem 19. veka dve trećine Evropljana bilo tog porijekla.

Novi koloni stižu nakon odluke tih godina da se prekine sa institucijom sudskih deportacija ili „zatvaranjem slavine prljave vode“, kako su to onda političari nazvali. Oni su privučeni snažnom propagandom u metropoli dobili zemljišne koncesije. Tako je se iz ta dva izvora – osuđenih i prognanih na jednoj strani, i slobodnih kolona na drugoj – uz stalno nove pridošlice, konstituisalo tijelo neautohtonog naroda, koji je postao većina, poznat pod imenom Kaldoši. Oni su ti koji su sada, u ogromnoj mjeri, glasali protiv nezavisnosti.

Starosedjelačka manjina, narod Kanak (da bar jednom kažemo Kanak u jednini, jer oni koriste samo jedninu u svim svojim javnim dokumentima), nije mogla dobiti za nezavisnost više od 43, 6 odsto glasova. Ali i tu je iznenađenje: ankete prije referenduma su najavljivale čak i odnos od 70 odsto protiv prema 30 za. Kanaci su rezultat proslavili kao pobjedu. Taj raspon od deset odsto, prema važećim sporazumima iz 1988. otvara vrata za novi referendum (čak i dva nova referenduma) u periodu od četiri godine.

Podjela na tri provincije u administrativnom pogledu je rječita. „Velika zemlja“, kako se zove glavno ostrvo, se dijeli na dve provincije. Njihov glas odražava strukturu stanovništva: Sever, Kanak, većinski za nezavisnost (75,8 odsto), Jug, i glavni grad Numea, protiv (79,7 odsto). Treća provincija, Ostrva Lojalnosti, upravo tako se doslovno zovu, gdje skoro i nema Evropljana, su masovno glasala za nezavisnost (82,1 odsto). Sve u svemu, od 33 opštine, 21 opština je većinski za nezavisnost, a samo 12 jače naseljenih, protiv.

Ipak, treba odati priznanje francuskoj demokratiji što je omogućila da ovaj proces, do glasanja o samoopredeljenju Nove Kaledonije, dođe do završnog čina bez upotrebe pristrasnih prepreka na raspolaganju svakoj vlasti (pri čemu posebne zasluge pripadaju administraciji u vreme Miterana).

Toliki put je pređen od Kolonijalne izložbe u Parizu 1931. čijim povodom je u kavezima u Bulonjskoj šumi izložen broj od 111 „autentičnih ljudoždera iz Kaledonije“ kako bi ih mogli vidjeti Francuzi iz metropole. Kristijan Karambe, francuski reprezentativac u fudbalu, svetski prvak 1998. je na jednoj fotografiji prepoznao svog pradjeda među tim jadnicima. Neki od njih su posle izložbe razmjenjeni za krokodile iz zoološkog vrta u Frankfurtu.

Domorodački status koji je francuski kolonijalizam svuda sistematizovao (zna se koliko ga je to koštalo u Alžiru) je ukinut za Kanake 1946. Trebaće još puno godina do prvog maturanta iz tog naroda (1962.), prvog ljekara (2007.) i prvog advokata (tek 2016.) sa velikim žrtvama među kojima su i njegovi lideri, ubijeni za emancipaciju, Žan-Mari Đibau, Jevene Jevene i Eloa Čamoro.

Glavne francuske političke stranke su pozdravile rezultat referenduma. Nova Kaledonija posjeduje četvrtinu svetskih rezervi nikla. Strateški, sa proklamovanjem nezavisnosti, ona bi postala sitan zalogaj za Kinu. Ipak, za Melanšonove „nepokorne“, ekologičare i komuniste, nezavisnost bi bila pravičniji ishod.