„Krv, pepeo i manipulacije Jasenovcem“: Senad Avdić za Slobodnu Bosnu o broju jasenovačkih žrtava

Poslednji, odnosno prethodni je put stradanje Srba u Jasenovcu, praćeno, naravno, licitiranjem sa brojem žrtava, aktuelizovao film „Dara iz Jasenovca“, državni parafilmski projekat Srbije koji usled žrtvovanja umetnosti u korist režimske propagande bio kratkog daha i skromnih, lokalnih, efekata.

Novi (deveti?) krug rasprava i svađa otvoren je jednom (relativno davnom) izjavom vladike pakračko-slavonskog Jovana Ćulibrka koji je upozorio da „postoji državni projekat preuveličavanja žrtava Jasenovca“.

Nije trebalo proći mnogo vremena da na Ćulibrkovu izjavu, i njega lično, kidišu brojni akteri, politički, naučni i crkveni, koji su ne samo negirali njegove navode, već i tražili hitnu smjenu vladike, ili barem zabranju javnog iznošenja nepoćudnih, i neusklađenih stavova u vezi sa žrtvama Jasenovca.

Jedan od najžešćih kritičara bio je Milorad Dodik koji je crkvenog velikodostojnika optužio za izdajnički revizionizam.

ŠTA JE ČOVEK BEZ ĆULIBRKA?

Vladika Jovan Ćulibrk je prihvatio rezultate istraživanja prema kojem je u Jasenovcu ubijeno (stradalo, umrlo) 83.000 ljudi, među kojima i 47.000 Srba.

No Sveti Sinod SPC u svom saopštenju tvrdi da je reč o njegovom protivljenju „službenim brojevima u Srbiji i SPS-u, a reč je o 700 hiljada ubijenih Srba“.

Kako se došlo od brojke od 83.000 žrtava u Jasenovcu koja se pominje i u oficijelnom izveštaju Spomen područja Jasenovac?

Ta se brojka se navodila u nekim ranijim istraživanjima, poput ovog kojeg je objavio demograf Vladimir Žerjavić suprotstavljajući se maksimalističkim tvrdnjama srpskih istoričara o 700.000 srpskih žrtava, kao i svođenjem broja žrtava na 30-40.000, što je u svojim radovima činio Franjo Tuđman.

Početkom 1997. boravio sam nekoliko dana u Cirihu kao gost Adila Zulfikarpašića i njegovog Bošnjačkog insitituta. Bio je to moj prvi, ili drugi izlazak iz Sarajeva nakon četvorogodišnjeg boravka u sarajevskom logoru i sve mi se činilo novim, nepoznatim, intrigantnim.

Zulfikarpašićev Institut je, ne samo sarajevskom logorašu, na svakom svom pedlju nudio iznenađenja, novotarije vredne interesa, čak i strahopoštovanja i divljenja.

Njegov vlasnik je uživao u tome da impresionira svojeg gosta raskošnim sadržajem svojeg legata, biblioteke, arhiva, galerije. Proveo me tako kroz jedan zaštićen i „običnim smrtnicima“ nepristupačan deo Instituta, sa željeznim vratima koja su samo on i ljudi oko njega mogli otvoriti.

„Ovdje se nalaze stenogrami sa svih ratnih sednica Predsedništva BiH“, kazao je. „Kako to, odakle Vam ti stenogrami, zvanično se tvrdi da veliki broj sednica Predsedništva nije ni sniman zbog nedostatka struje?!“, pitao sam ga.

TAJNE ADILOVIH „BUNKERA“

„Snimalo se, snimalo, samo se to ne želi znati, radi Haga, valjda. Odmah nakon rata neko je iz Predsedništva naredio da se ti stenogrami spale. I to je povereno vojnoj jedinici „Crni labudovi“ u kojoj je bio jedan moj rođak.

I on umjesto da zapali, sve te stenograme dobaci mojim ljudima u Sarajevu, a oni meni“. I tada, a i sada mislim da je celu tu priču „stari ilergalac“, kako se volio u šali predstavljati, izmislio, da bi zaštitio pravog „darodavca“ poverljivih državnih „papira“.

No u sljedeću „tajnu“, ili barem meni nepoznatu građu koju mi je predočio nisam imao razloga sumnjati. Bilo je to nekoliko tomova knjiga poredanih po stolu, tematski podijeljenih. Nekoliko debelih knjiga koje su činile jednu cjelinu imali su radni naslov, prisjećam se, a ne citiram: „Žrtve naroda Jugoslaviji u Drugom svjetskom ratu po opštinama“. Druga cjelina se zvala „Žrtve u ustaškom logoru Jasenovac“.

Zasićen žrtvama i stradanjima iz užasnog rata iz kojeg sam nedavno izašao nisam u početku pokazao preveliki entuzijazam prema građi koja je sadržavala imena stotina hiljada žrtava prethodnog rata.

Sa prve gomile uzeo sam skriptu u kojoj su pobrojana žrtve Drugog svetskog rata u opštini Bileća. Pronašao sam ime djeda i njegovog brata ubijenih/zaklanih na kućnom pragu na početku rata, 1941.

Sve generalije su bile upisane, godina rođenja, smrti, adresa. Ne mogu se setiti da li im je kao nacionalnost upisano bilo Srbin, ili Crnogorac. Pronašao sam imena još desetak žrtava iz te opštine čije sam preživele potomke poznavao.

Drugi deo, onaj vezan za žrtve Jasenovca, nisam odmah uzeo u ruke.

„Kada je ovo objavljeno, ko je ovo prikupljao?“, pitao sam Adila Zulfikarpašića.

„Nije još uvek objavljeno nigde, ali biće uskoro ako mene zdravlje posluži“, odgovorio je i nastavio objašnjavati ne bez ponosa što je u posedu tih dokumenata.

„Ovo su rezultati istraživanja Jugoslovenskog zavoda za statistiku. To istraživanje je odmah nakon što je okončano bilo bunkerisano. Ja sam ga nedavno otkupio“.

Adil Zulfikarpašić je tokom višedecenijske disidentske „karijere“ širom bivše Jugoslavije, ali i drugih zemalja za svoj Institut kupovao vrednu historiografsku, umetničku, bibliografsku građu.

Mnogo od tih artefakata imalo je u svojim zemljama status zaštićenog kulturno-istorijskog blaga čije je iznošenje u inostranstvo bilo zabranjeno i kažnjivo.

Sredinom osamdesetih godina prošlog veka u Sarajevu je na višegodišnju robiju osuđen poznati intelektualac i pisac Sead Trhulj. On je za potrebe Bošnjačkog instituta u Cirihu, odnosno Zulfikarpašića koji mu je bio i rođak, otkupio (od njegove familije) biblioteku poznatog istoričara Muhameda Hadžijahića koja je sadržavala i brojne raritetne istorijske dokumente i radove koji su predstavljali kulturno-istorijsku vrednost.

Ako vam se to čini kao još jedan dokaz o represivnosti bivšeg režima, trebali biste znati da je pre premeštanja Bošnjačkog Instituta iz Ciriha u Sarajevo, nakon rata, nadležne komsije švajcarske države, prečešljale Zulfiikarpašićevu ogromnu građu i izdvojila iz nje one „primerke“ koji zbog svojeg kulturno-istorijskog značaja i vrednosti ne mogu napustiti Švajcarsku.

„Istraživanje žrtava Drugog svjetskog rata, najozbiljnije i najambicioznije do tada, Jugoslovenski zavod za statistiku provodio je godinama, negde od kraja 70-ih, ili počeka 80-ih godina.

Cilj je bio da se jednom zauvek utvrde činjenice i zaustavi licitiranje i manipuliranje sa tom osetljivom temom i njena zloupotreba i politizacija“, govorio je Zulfikarpašić.

„Istraživanje je napokon završeno tri-četiri godine pre rata. Kako je meni objašnjeno, rukovodstvo Zavoda u kojem su kao i svim sličnim saveznim institucijama dominirali srpski kadrovi preliminarne rezulate ovog istraživanja je predočilo čelnim i uticajnim ljudima u Srbiji, političarima, akademicima, istoričarima.

Njihove reakcije su bile izrazito negativne. Pogotovo su bili razočarani, pa i besni, kada su videli da broj žrtava u Jasenovcu, sve sa imenima i prezimenima, gotovo desetostruko manju od službenog narativa u Sbiji.

Ti znaš koliko je mit o Jasenovcu i stotinama hiljada pobijenih Srba u njemu bio važan u širenju mržnje ne samo prema Hrvatima i stvaranju stereotipa o njima kao genocidnom narodu, nego i prema partizanima, komunistima, pa i muslimanima kao saradnicima ustaša.

Pisalo se tih godina o Jasenovcu kao najvećem srpskom gradu pod zemljom, o Srbima kao ostatku poklanog naroda, pozivalo na osvetu i revanšizam…

Uglavnom, naređeno je od rukovodstva u Beogradu čelnicima Saveznog zavoda statistiku da rezultate svog višegodišnjeg istraživanja zamrznu, bunkerišu, jer se njime negira službeni srpski narativ presudan uoči predstojećih ratova“, ispričao mi je tog zimskog dana 1997. u svom Institutu u Cirihu Adil Zulfikarpašić.

Tvrdio je da se on tog „zabranjenog“ materijala domogao preko jedne svoje prijateljice iz Beograda čiji je muž bio jedan od čelnih ljudi u Saveznom zavodu za statistiku.

Meni se tada učinilo, a pogotovo danas to mislim, da se u to može vjerovati koliko u tvrdnje da je anonimni rođak iz „Crnih labudova“ mogao proslijediti u Cirih stenograme sednica Predsedništva BiH.

Adila su tokom rata u Bosni i Hercegovini u Cirihu obilazili brojni poznanici i prijatelji iz Beograda, poput Dobrice Ćosića, Milovana Đilasa, ili Emira Kusturice, Slobodana Stojanovića…, tako da je imao širok izbor ljudi sa kojima je sarađivao i na koje se mogao osloniti.

U predratnim godinama mrežu saradnika u Beogradu preko kojih je nabavljao retke knjige i zaštićenu naučno-istorijsku građu predvodio je njegov prijatelj akademik Kosta Čavoški, za šta je, naravno, od Adila izdašno finansijski honoriran.

Listao sam Izveštaj o žrtvama u Jasenovcu, ni nakon stotinu stranaca ni sam se odmakao dalje od slova A: tužna kolona Altaraca, Alkalaja, Atijasa …punila je stranice ovog jezivog dokumenta. Od 12 hiljada Jevreja iz Bosne koji su stradali u nacističkim logorima, 11 hiljada je ubijeno u Jasenovcu.

Pronašao sam imena nekoliko ljudi za koje sam odranije znao da su ubijeni u Jasenovcu, poput pisca Zije Dizdarevića, ili Avde Sidrana, sarajevskog ilegalca po kojem će sin njegovog brata koju godinu kasnije dobiti ime…

KANONIZOVANJE LAŽI

Godinu dana kasnije, Bošnjački institut u Cirihu objavio je knjigu „Jasenovac, žrtva rata prema podacima Statističkog zavoda Jugoslavije“.

U njoj su pobrojana imena više od 83.000 žrtava u ovom logoru smrti. Uskoro je ovu brojku usvojilo i Spomen područje Jasenovac koje je do tada koristilo podatke o 77.000 žrtava.

To je ujedno i broj o kojem je govorio i vladika Jovan Ćulibrk zbog koje je poslednjih nedelja napadan i optužen da ne koristi „službene brojke države Srbije i Srpske pravoslavne crkve od 700.000 žrtava“.

Nećemo pogrešiti ako zaključimo da vladiku Jovana danas napadaju iste one strukture u Srbiji koje su u drugoj polovini 80-ih godina zabranili javno publikovanje istraživanje Statističkog zavoda Jugoslavije jer se nije uklapao u njihove nacionalističke, ratnohuškačke, mrzilačke narative i planove..