Muzej iz američke beležnice

Na inicijativu ovog, po obrazovanju, pravnika, a po javnom delovanju, inicijatora i prvog direktora beogradskog Muzeja savremene umetnosti, posle 15 godina razgovora i inicijative država je odlučila da je zemlji potrebna ova institucija. Raspisan je javni konkurs na kojem su prvu nagradu dobili Ivan Antić i Ivanka Raspopović i pet godina kasnije 1965, 20. oktobra na Dan oslobođenja Beograda od fašizma u Drugom svetskom ratu, u prisustvu najviših državnih funkcionera, diplomatskog kora, javnih i kulturnih radnika, svečano je otvoren MSU na Ušću.

Zgrada je po sebi odmah odudarala od dotadašnjih zdanja namenjenih kulturnoj delatnosti, počev od toga što se nalazila na Novom Beogradu, koji je tretiran u odnosu na staro gradsko jezgro gotovo kao novi glavni grad zemlje, do toga da je ona bila izolovana u odnosu na glavne saobraćajnice i skrivena u parku. To je zanimljivo, između ostalog, i zato što je prema urbanističkom planu postojala zanimljiva ideja po kojoj je bilo predviđeno da zgrada MSU treba da bude deo muzejske oaze, koju bi činili Muzej revolucije, Etnografski i Prirodnjački muzej i Partijska škola. To, kao što je poznato, nije realizovano, a posebnost lokacije zgrade MSU, na prefinjen način je usaglasila njena arhitektura modernog oblika i savremenog duha. Samo godinu dana posle otvaranja zgrade američki nedeljnik NJuzvik ocenio je novi muzej u Beogradu kao „ultramoderni spomenik umetničkoj slobodi“, te „najprovokativniju i najoriginalniju građevinu ikad podignutu u jednom socijalističkom društvu“. Dopadanje je zapravo bilo obostrano.

Američki model

Ono što jeste suština koncepcije MSU već je bilo ispisano na hartiji američke beležnice Miodraga B. Protića, najzaslužnijeg čoveka za formiranje MSU i istinskog moderniste. Model za novi muzej bio je upravo američki jer je Protić kao slikar i upravnik Moderne galerije od Saveznog izvršnog veća dobio Fordovu stipendiju za jednogodišnji studijski boravak u SAD. Zbog radnih obaveza iskoristio je samo šest meseci, ali je to vreme potrošio u intenzivnim obilascima i proučavanju najpoznatijih američkih muzeja moderne umetnosti. Dejan Sretenović, kustos MSU i teoretičar umetnosti, u zborniku radova Prilozi za istoriju Muzeja savremene umetnosti navodi da je Institut za međunarodno obrazovanje imao veoma ambiciozan program koji je podrazumevao poznanstva i susrete sa čuvenim američkim umetnicima, teoretičarima, kritičarima, direktorima muzeja, galerija; praćenje umetničkog života, proučavanje problema struke. U dogovoru sa Protićem, Institut je izrađivao svakodnevne rasporede aktivnosti i ugovarao susrete. Bez ovakve pomoći, kako je i sam Protić govorio, ne bi bilo moguće doći do nekih stručnjaka u NJujorku. Institut je tako, na Protićev zahtev, dogovorio najpre sastanak sa tadašnjim direktorom Muzeja moderne umetnosti, Reneom d’Arnankurom, a kasnije i sa osnivačem i prvim direktorom njujorškog Muzej moderne umetnosti (MoMA), Alferdom Barom od koga je preuzeo sve najvažnije u vezi sa organizovanjem stalne postavke.

Jedan od ključnih saveta bio je: „Najbolja dela nastala u jednoj epohi srediti u poetičke nizove, poetičke nizove u hronološke tokove, da bi postavka otkrila i tu epohu i njene predstavnike…“

Da je MSU koncipirao po ugledu na njujorški MoMA i sam Protić je više puta navodio, o čemu takođe podseća u svom tekstu Dejan Sretenović. „Prema svedočenju koje je izneo u memoarskoj knjizi Nojeva barka, osim načina vizuelizovanja istorijskog razvoja moderne umetnosti u stalnoj postavci, iz NJujorka je preneo organizaciju zbirki i depoa, novu tehnologiju pripremanja i postavljanja studijskih izložbi i stil rada koji je podrazumevao uravnotežen odnos između statičnog (postavka) i dinamičnog (programi) dela Muzeja. To što je MSU prvi u Jugoslaviji osnovao Odeljenje za umetničku dokumentaciju i Odsek za pedagoški rad i propagandu (reformisan u Centar za vizuelnu kulturu i informacije 1974), kao i međunarodnu saradnju, takođe je plod njujorškog naukovanja“.

Za dalji razvoj MSU važnu stavku ima i to što je on uvršten u protokol Savezne vlade. To je ovu instituciju učinilo redovnom stanicom pri obilasku znamenitosti glavnog grada stranih državnika (ili njihovih supruga), krunisanih glava, političara, kulturnih poslenika. Nikolae Čaušesku, Kenet Kaunda, Luis Ečeverija, britanska princeza Margareta, belgijska kraljica Fabiola, holandska kraljica Julijana, supruge Žiskara d’Estena i Vilija Branta, glumica Đina Lolobriđida, samo su neke od poznatih ličnosti koje su posetile MSU 1960-ih i 1970-ih godina.

O važnosti Protićeve uloge i posvećenosti u formiranju MSU pisao je i Branislav Dimitrijević, teoretičar i istoričar umetnosti, između ostalog i povodom tihog odlaska Miodraga B. Protića 2014. Tada je mali broj medija posvetio svoje priloge Protiću, konstatovao je Dimitrijević. On navodi da je tome doprinela Protićeva autonomna pozicija i njegovo nepristajanje da učestvuje u nacionalističkom i tradicionalističkom tam-tamu, kao i da je „bio član <I>SANU<I> to svakako tako ne bi izgledalo“.

Protivno zemljinoj teži

Konstatujući tada da Protić napušta Srbiju još predmoderniju nego što je ona to bila u vreme kad je on osnovao Muzej na Ušću, Dimitrijević navodi da su se obistinile reči Ive Andrića koga je na svečanom otvaranju MSU, 20. oktobra 1965, Protić upitao kako mu se čini novi muzej?

Ivo Andrić mu je tada neočekivano odgovorio da ga sažaljeva. Na pitanje zašto, da li nešto nije u redu sa zgradom ili postavkom, Andrić je odgovorio: „Naprotiv. Muzej je izvanredan; prolazeći njegovim dvoranama doživeo sam našu umetnost ovoga veka. Slike i skulpture koje sam četrdeset godina viđao ko zna kada i gde, prvi put vidim združene, pod istim krovom… Ali, ovo nismo mi, ovo je isuviše svetski načinjeno, suviše čisto, sređeno. Mnogima će to smetati… Kako ćete ovako golemu mramornu zgradu, ispunjenu ovolikim vrednostima, moći da držite u nebesima – u nas se to protivi zemljinoj teži“.

Protić je ipak do kraja života umeo da bude praktičan, ali i da se protivi zemljinoj teži. U intervjuu koji je vodila Radmila Matić Panić, objavljen u Zborniku Prilozi za istoriju MSU, upitan koja je još iskustva preneo sa svog studijskog boravka u SAD, odgovorio je: Ima ih prilično, od tehničkih do suštinskih. Skoro sam prelistavao svoju američku beležnicu – prepuna je zabeleški jedne i druge vrste. Tehnička se, na primer, odnose na paravane (o njima sam razgovarao i sa Filipom DŽonsonom, arhitektom MoME, u njegovom studiju na vrhu oblakodera Seagram, na čijim zidovima su već bila okačena dela tada novog pop-arta), na postamente i opremu slika (ona drvena lajsna sa zlatnom prednjom ivicom koja, nakucana na uvučenu prirodnu lajsnu lebdi oko platna, preneta je otuda, kao i onaj holandski renesansni ram za Milenu); na smeštaj i klasifikaciju dela u depoima (pokretni rešetkasti metalni zidovi na šinama), na kriterijum čistote i čistote prostora, itd.

Otkrivanje epohe i njenih predstavnika

Suštinska se, pored postavke, odnose na samu organizaciju Muzeja – poznato je, na primer, da je Muzej prvi uveo i odeljenje za dokumentaciju bez koga je priprema studijskih izložbi i stručna obrada umetnika i umetničkih perioda nemoguća; zatim i posebne službe za komuniciranje sa publikom, međunarodnu saradnju, itd. Metod rada koji podrazumeva istovremenost različitih poslova, od tehničkih do stručnih i naučnih, institutskih, drukčiji, brži tempo, uravnotežen odnos statičnog (postavka) i dinamičnog dela Muzeja (akcije), receptivnog i kreativnog rada, istorije i trenutka. U razgovoru sa Barom (koga je kada je 1981. umro Hilton Kramer u NJujork tajmsu nazvao najmoćnijim čovekom 20. veka u ovoj oblasti) i Rene d’Arnankurom, dobio sam sledeći savet: najboljim delima nastalim u jednoj epohi, sređenim u poetičke nizove, postavka treba da otkrije i tu epohu i njene predstavnike, umesto da ih voluntarističkim izborom preskače i zaklanja. Posetilac inače neće ništa shvatiti od stvarnog razvoja umetnosti našeg veka, niti od vrednosti i uloge umetnika. Videće, svakako, značajne slike, skulpture, grafike, ali ne i povesnu strukturu u kojoj su one nastale i koju su stvorile… Prilikom postavke našeg Muzeja nastojao sam da tu ideju sprovedem što čistiji…“

Podržala Ambasada SAD u Beogradu. Stavovi izneti u tekstu su stavovi autora i nužno ne izražavaju stavove Vlade SAD