„Nostalžir“ kao jugonostalgija

Kao da pupčana vrpca između dvije teritorije nije nikad bila stvarno presječena, tako da kad god je Alžir u nemiru, Francuska se ne osjeća spokojnom. Predstava o pupčanoj vrpci, kao metafori za uzajamnu vezu, još važi na raznim nivoima i u različitim segmentima francuskog društva.

Kao prvo, iako je to, ako ne potisnuto, ostalo samo kao implicitno u kolektivnoj istorijskoj memoriji Francuza: Alžir je bio jedini francuski posjed koji nije imao status kolonije. Da budemo precizni, bio je kolonija samo od 1830. do 1848. da bi u državnim aktima zatim bio tretiran kao francuski srezovi i teritorije (1948-1957), prije nego što su, za vrijeme oslobodilačkog rata (1957-1962), sve njegove oblasti dobile jednostavan status srezova, identičan srezovima u metropoli. Alžir je u to doba bukvalno bio Francuska, što nije bio nikad slučaj, na primjer, sa susjednim Tunisom ili Marokom.

Petogodišnji period rata koji je tek kasnije, u običnom govoru, dobio ime pravog rata (u to vrijeme je njegov uobičajeni naziv bio „Događaji u Alžiru“), tako je predstavljan kao francuska unutrašnja stvar, a Front za nacionalno oslobođenje ništa drugo nego banalna teroristička grupa. Sve to uz drastičnu cenzuru i manipulacije u medijima.

Tadašnja objektivna situacija u Alžiru je prouzrokovala 1958. godine okolnosti koje su povratile na vlast Šarla de Gola i novi ustav kojim je ustanovljena Peta republika. De Gol je već u svom istorijskom govoru 4. juna 1958. u pokušaju da zaustavi zaoštravanje „događaja“ rekao: „Objavljujem da od danas Francuska smatra da u cijelom Alžiru postoji samo jedna kategorija stanovnika. Postoje samo Francuzi u punom smislu riječi“.

Ali, za sve je već bilo kasno. Evijanski sporazum iz marta 1962. godine, kojim je Alžir stekao nezavisnost, u tolikoj mjeri je poremetio francusko društvo da se i danas na različitim nivoima osjećaju njegove reperkusije.

Francuska je, i to neraširenih ruku, prihvatila u veoma kratkom roku nešto više od milion izbjeglica iz Alžira. Bojimo se reći „čistih Francuza“ jer je za većinu od njih Alžir bio njihova jedina i istinska domovina. Oni su poznati pod imenom „Crna noga“ (Pieds-Noirs) i taj naziv i dan-danas označava tu zajednicu, prilično politički aktivnu i preko njenih potomaka, uglavnom na krajnjoj desnici na jugu zemlje.

Među njima je bilo, prema procjenama, 110.000 Jevreja koji su vrlo rano, 1870. godine, stekli dekretom francusko državljanstvo, što nije bio slučaj sa najbrojnijim, arapskim i berberskim, dijelom stanovništva.

U trenutku alžirske nezavisnosti, starosjedioci ili domoroci (koristio se za njih zvanično i taj termin) posjedovali su status lokalnog prava (velika većina), zahvaljujući kom su pripadali kategoriji „francuskih podanika“ ali su bili podređeni muslimanskom običajnom pravu. Samo velika manjina je imala status opšteg civilnog prava po kom su bili francuski državljani. Taj status se dobijao tokom francuske uprave dekretom i sudskim putem, na lični zahtjev. Ova kategorija Alžiraca je mogla zadržati automatski francusko državljanstvo poslije nezavisnosti.

Posebna kategorija Alžiraca iz tog doba je poznata pod imenom „Harki“. Termin označava sve one koji su, za vrijeme francuske uprave, bili na službi u paravojnim formacijama, ne kao obavezno protivnici oslobodilačkog pokreta nego jednostavno, za većinu, samo kako bi imali neki posao. Francuzi su ih zvali „dodatne snage“. NJihova sudbina, u momentu povlačenja Francuza, ostaje kao velika mrlja na savjesti svih zastupnika Francuske kao domovine ljudskih prava.

Prema jednoj procjeni samo 42.500 „Harkija“ je uspjelo da se domogne metropole, većina zahvaljujući moralnom držanju nekolicine viših francuskih oficira koji su prekršili naredbu prema kojoj nije trebalo repatrirati pripadnike tih trupa. Smatra se da je između 100.000 i 150.000 „Harkija“ koji se nisu uspjeli povući sa Francuzima, masakrirano neposredno poslije proglašenja nezavisnosti.

Abdelaziz Buteflika je tek 2005. godine, nakon što je Žak Širak prvi priznao taj francuski „grijeh“, izjavio da „djeca ‘Harkija’ ne mogu biti kriva za ono što su radili njihovi očevi“. Smatra se, prema procjeni iz 2012. da danas u Francuskoj „Harki“ i njihovi potomci broje između 500.000 i 800.000 osoba.

Iako najčešće više nemaju ništa zajedničkog, „Crne noge“, alžirski Jevreji, „Harki“, uz militarističke aktiviste i priličan broj lepenista, nisu nikad prežalili nezavisnost Alžira i boluju od iste bolesti koja se zove „nostalžir“ (nostalgerie). To je francuski ekvivalent jugonostalgije.

Eto zašto trenutna situacija u Alžiru, podstiče u takvim razmjerama interesovanje u francuskoj javnosti. Ovdje ne treba zaboraviti ni djecu alžirske ekonomske dijaspore koja je, možda više od ostalih, obilježila period nezaboravnog ekonomskog i društvenog procvata u Francuskoj (1946-1975) poznatog pod imenom „Tri slavne decenije“.

Na zvaničnom nivou su danas dominantni oprez i zabrinutost. Emanuel Makron pozdravlja zrelost alžirskog naroda ali je puno suzdržaniji nego povodom Venecuele. Marina le Pen insistira na riziku migracijskog talasa i traži da se obustavi izdavanje francuskih viza alžirskim državljanima. A među Alžircima u Francuskoj kruži šala: „Htjeli smo izbore bez Buteflike, a dobili smo Butefliku bez izbora“.