Godine protestnih nota i proterivanja diplomata: Oko čega su se sve sporile Srbija i Hrvatska?

Ministarstvo spoljnih i evropskih poslova Hrvatske odgovorilo je u utorak, 21. novembra, recipročnom merom i proglasilo nepoželjnom osobom savetnika u Ambasadi Srbije u Zagrebu Petra Novakovića, piše Radio Slobodna Evropa (RSE).

Ministarstvo spoljnih poslova Srbije je nešto kasnije istog dana saopštilo da su ove tvrdnje „netačne“, pošto proterani diplomata Srbije „nijednog trenutka nije prekršio odredbe Bečke konvencije“.

Bez zvaničnog obrazloženja

Osim šture napomene Ministarstva spoljnih poslova Srbije da je prvi sekretar u Ambasadi Hrvatske u Beogradu Hrvoje Šnajder prekršio član 9 Bečke konvencije koja reguliše diplomatske odnose, nijedna od strana nije iznela druge detalje.

Član 9 Bečke konvencije kaže da država u kojoj je akreditovan diplomata „može u svako doba i bez obaveze obrazlaganja svoje odluke“, obavestiti državu koja je akreditovala da je „šef diplomatskog osoblja misije persona non grata ili da ma koji drugi član osoblja misije nije prihvatljiv“.

Nedostatak zvaničnih informacija pojedini tabloidni mediji nadomestili su neproverenim navodima nezvaničnih izvora da je Šnajder „proteran zbog špijunaže i vrbovanje za rad za hrvatsku službu“.

Hrvatska ambasada u Srbiji nije se oglasila o ovoj odluci, a Ministarstvo spoljnih i evropskih poslova Hrvatske je odbacilo „osnovu za protjerivanje akreditiranog hrvatskog diplomata“ i ocenilo da odluka zvaničnog Beograda pogoršava odnose dve države i destabilizuje situaciju u regionu.

Godine protestnih nota

Diplomatski odnosi Hrvatske i Srbije – koja je u to vreme bila deo Savezne Republike Jugoslavije – uspostavljeni su 1996. godine.

Otvaranju diplomatskih predstavništva u Zagrebu i Beogradu prethodio je četvorogodišnji rat u Hrvatskoj u kojem su učestvovali lokalni Srbi uz podršku paravojnih jedinica iz Srbije ali i Jugoslovenske narodne armije.

Ratno nasleđe, koje uključuje na hiljade ubijenih, nestalih i proteranih, kao i nerešeno pitanje granica, opterećuju diplomatske odnose već gotovo tri decenije.

Samo u proteklih nekoliko godina dve zemlje razmenile su više protestnih diplomatskih nota. Diplomatske note predstavljaju redovan oblik komunikacije u diplomatiji, kojim se, između ostalog, druga strana upozorava na neprihvatljivo ili neprijateljsko ponašanje.

Januara 2021. godine Hrvatsko ministarstvo spoljnih i evropskih poslova uputilo je protestnu notu Srbiji nakon što je na Fejsbuku emitovan video u kojem članovi delegacije Srbije tokom posete tvrđavi u Kninu govore da je to „srpski“ i „okupiran“ grad.

Delegaciju je predvodio državni sekretar Srbije u ministarstvu državne uprave i lokalne samouprave, a video je objavljen na Fejsbuk profilu teologa Miloša Stojkovića, poverenika manastira Hilandar za humanitarni rad koji je bio u poseti Kninu.

„Očekujemo odgovor, adekvatnu reakciju, izvinjenje i objašnjenje vlasti u Srbiji na događaj koji se zbio u Kninu“, rekao je šef hrvatske diplomatije Gordan Grlić Radman.

Stojković je u izjavi za hrvatske medije demantovao da ima ikakve veze s videom koji je objavljen na njegovom Fejsbuku i dodao da ga je neko označio u objavi. On je takođe rekao da glas koji se čuje na snimku nije njegov.

Tokom rata u Hrvatskoj Knin je bio sedište pobunjenog srpskog stanovništva u samoproglašenoj Republici Srpskoj Krajini. To područje je, uz podršku zvaničnog Beograda, bilo pod kontrolom Srba do avgusta 1995. godine, kada je Hrvatska sprovela vojno-policijsku akciju „Oluja“ i oslobodila to područje. Tom prilikom je, prema podacima Hrvatskog helsinškog odbora za ljudska prava, ubijeno 677 Srba, a proterano oko 200.000.

Tokom rata u Hrvatskoj Knin je bio sedište pobunjenog srpskog stanovništva u samoproglašenoj Republici Srpskoj Krajini. To područje je, uz podršku zvaničnog Beograda, bilo pod kontrolom Srba do avgusta 1995. godine, kada je Hrvatska sprovela vojno-policijsku akciju „Oluja“ i oslobodila to područje. Tom prilikom je, prema podacima Hrvatskog helsinškog odbora za ljudska prava, ubijeno 677 Srba, a proterano oko 200.000.

Sabirni, radni, tranzitni i logor smrti Jasenovac osnovan je krajem leta 1941. godine na teritoriji tadašnje takozvane Nezavisne Države Hrvatske, koju je vodila kvislinška vlast na čelu sa Antom Pavelićem. Tokom četiri godine postojanja u logoru je ubijeno 83.145 ljudi, najviše Srba (47.627).

Ove podatke prikupio je naučni tim Spomen-područja Jasenovac i taj popis nije zaključen.

Uoči i tokom ratova na prostoru bivše Jugoslavije, režim u Srbiji koristio je priču o Jasenovcu kako bi potpirivao mržnju prema Hrvatima, a u tu svrhu je višestruko povećan broj srpskih žrtava, čak do 700.000, što su istoriografi koji se bave ovom temom osporili.

Jasenovac je bio povod za još jednu diplomatsku notu koju je ovog puta Srbija uputila Hrvatskoj nakon odluke tamošnjih vlasti da predsedniku Srbije Aleksandru Vučiću zabrane privatnu posetu Jasenovcu u julu 2022.

Hrvatske vlasti su odgovorile da Vučićeva poseta Jasenovcu nije bila najavljena i da je izostala obavezna procedura koja važi kod poseta visokih zvaničnika.

U aprilu 2016. godine, Ministarstvo spoljnih poslova Srbije uputilo je protestnu notu hrvatskom ambasadoru u Beogradu zbog izjave tadašnjeg šefa diplomatije Hrvatske Mire Kovača.

Kovač je u intervjuu za zagrebački „Jutarnji list“ ocenio da bi bila „povijesna perverzija“ ukoliko bi Srbija, kao „država iz koje su potekli planovi za ratove 1990-ih“, bila „sudac i policajac za ratne zločine za sve zemlje bivše Jugoslavije“.

Ministarstvo spoljnih poslova Srbije ocenilo je da bi „uzdržavanje od ovakvih ocena sa hrvatske strane ubuduće pridonelo unapređenju bilateralnih odnosa i dobrosusedske saradnje“.

U istoj diplomatskoj noti Srbija je osudila i to što je kontroverzni hrvatski pevač Marko Perković Tompson, poznat po tome što na koncertima uzvikuje ustaški pozdrav „Za dom spremni“, održao predavanje na verskoj tribini za mlade u katoličkoj školi u Šibeniku.

Srbija je u avgustu 2016. godine uputila Hrvatskoj i dve protestne note – zbog ukidanja presude Branimiru Glavašu, koji je bio osuđen za zločin nad srpskim civilima tokom rata u Hrvatskoj i podizanja spomenika Miri Barešiću, hrvatskom emigrantu koji je 1971. u Švedskoj ubio tadašnjeg jugoslovenskog ambasadora Vladimira Rolovića.

Hrvatska je u oba slučaja odbila da primi protestne note.

Branimir Glavaš je početkom 2000-ih optužen za ratne zločine počinjene u jesen i zimu 1991. na 1992. godinu.

On je po komandnoj odgovornosti bio optužen za protivpravno hapšenje, mučenje i ubistvo sedam većinom srpskih civila čija su tela nađena u reci Dravi sa rukama vezanim selotejpom. Nakon više ponovljenih maratonskih sudskih postupaka, sud u Zagrebu ga je u oktobru 2023. nepravosnažno osudio na sedam godina zatvora.

Odluka Suda u Zagrebu da poništi presudu protiv nekadašnjeg zagrebačkog nadbiskupa Alojzija Stepinca, kojom je 1946. godine osuđen na 16 godina zatvora zbog saradnje s ustaškim režimom tokom Drugog svetskog rata, bila je povod da Ministarstvo spoljnih poslova Srbije uputi protestnu notu Zagrebu u aprilu 2016. godine.

U noti se podseća da UN i Evropska unija izričito zabranjuju restauraciju fašizma i fašistoidnih ideologija i ističe da je „Srbija užasnuta rehabilitacijom nacističke ustaške NDH“.

Nakon poraza nacističke Nemačke i njenih fašističkih satelita, Stepinac je u socijalističkoj Jugoslaviji osuđen na 16 godina kućnog pritvora zbog političke saradnje s nacističkim okupatorom i ustašama, prisilnog prevođenja pravoslavaca na katolicizam, i pomaganja ustaškoj emigraciji da se vrate u Jugoslaviju i oružano bore protiv novih vlasti.

Zvanični Zagreb oglasio se protestnom notom u avgustu 2015. godine, nakon što je lider ultranacionalističke Srpske radikalne stranke Vojislav Šešelj, pravosnažno osuđen za ratne zločine, zapalio hrvatsku zastavu u Beogradu.

Šešelj je zapalio hrvatsku zastavu pred Ambasadom Hrvatske u Beogradu na dan kada je u Hrvatskoj obeležena vojna pobeda u „Oluji“, a Danom žalosti u Srbiji odlazak hrvatskih Srba u toj akciji u leto 1995.

On je sa oko 300 pristalica Srpske radikalne stranke došao pred zgradu Ambasade Hrvatske i zapalio hrvatsku zastavu poručivši da „nikad neće priznati ustašku državu“.

Vojislav Šešelj je pravosnažno osuđen na kaznu od deset godina zatvora zbog podsticanja progona, deportacije i prisilnog raseljavanja Hrvata u selu Hrtkovci u Vojvodini 1992. godine.

Jezik i kultura kao predmet sporenja

Hrvatsko Ministarstvo spoljnih i evropskih poslova je u julu ove godine uputilo protestnu notu Srbiji zbog „posezanja za hrvatskom kulturnom baštinom“. Zagreb je reagovao na deklaraciju pod nazivom „Granice srpske književnosti“ koja je usvojena na konferenciji na kojoj su učestvovali predstavnici katedri za srpski jezik i književnost iz Srbije, Crne Gore i bh. entiteta Republike Srpske.

Za Hrvatsku je u tom dokumentu problematična konstrukcija „dvostruke pripadnosti“ dubrovačke književnosti, zbog čega su reagovali i Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti (HAZU) i Matica hrvatska.

Spor o pripadanju dubrovačke književnosti počeo je još u 19. veku i sa različitim intenzitetom traje do današnjeg dana.

Hrvatska je diplomatskim putem reagovala i u martu 2021. godine, kada je diplomatskom notom izrazila zabrinutost zbog, kako je navela, brojnih slučajeva pretnji, zastrašivanja i uvreda predstavnicima hrvatske nacionalne manjine u Srbiji.

Kako je naveo Zagreb, nakon javne rasprave koja je usledila nakon što je u Srbiji pokrenuta procedura uvođenja bunjevačkog govora kao službenog jezika na području Grada Subotice, predstavnici institucija hrvatske nacionalne manjine u tom gradu na krajnjem severu Srbije bili su izloženi „teškim uvredama, pretnjama i zastrašivanjima na društvenim mrežama“.

Na to je reagovao tadašnji šef diplomatije Srbije Nikola Selaković koji je ocenio da je to „najbesmislenija nota“ koju je Srbija do sada primila.

Navodeći da državni organi Srbije „štite svačiji integritet“ i da svako „može da se oseća sigurno“, Selaković je protestnu notu Hrvatske ocenio kao „provokaciju“.

U Srbiji živi oko 16.500 Bunjevaca, od kojih 13.500 u Subotici. Bunjevci, koji od 2003. godine imaju i svoje nacionalno veće u Srbiji, sebe smatraju posebnom nacijom, dok hrvatska zajednica to negira, smatrajući da je ta etnička grupa deo hrvatskog naroda. U maju 2021. bunjevački je uveden kao službeni jezik u Subotici.

Osim sa Hrvatskom, Srbija je prethodnih godina imala diplomatske sporove i sa Crnom Gorom. Tako je Ministarstvo spoljnih poslova Srbije u novembru 2020. proglasilo ambasadora Crne Gore u Srbiji Tarzana Miloševića personom non grata.

Beograd je postupio na recipročan način nakon što je crnogorsko ministarstvo proglasilo ambasadora Srbije u Crnoj Gori Vladimira Božovića nepoželjnim i zamolilo ga da napusti zemlju.

Zvanična Podgorica je navela da se Božović kontinuirano mešao u unutrašnje stvari Crne Gore i da je dobio više usmenih i pismenih upozorenja na neprihvatljivost njegovog ponašanja.