Zaštita antifašističkog nasleđa Bosne i Hercegovine: Britanski Gardijan o Partizanskom groblju u Mostaru

Njegov Stari grad ima predotomanske, istočno otomanske, mediteranske i zapadnoevropske arhitektonske karakteristike i obnovljeni Stari most pod zaštitom Uneska, koji datira iz 1459. godine.

Svakog proleća i leta Stari grad posećuju desetine hiljada turista, dok se na samo desetak minuta udaljenosti, na zapadnoj strani grada, nalazi još jedna jednako važna istorijska znamenitost koja stoji napuštena i delimično uništena, a gde se malo posetilaca ikada zaputi, piše Gardijan.

Partizansko memorijalno groblje, izgrađeno između 1959. i 1965, je park posvećen onima koji su poginuli boreći se kao jugoslovenski partizani protiv Nezavisne Države Hrvatske, marionete nacističke Nemačke i fašističke Italije.

Proglašeno za nacionalni spomenik i označeno kao krunski dragulj Mostara, Partizansko groblje je dizajnirao i izgradio poznati arhitekta Bogdan Bogdanović.

Bogdanović je dizajnirao više desetina spomenika i spomen-obeležja širom Jugoslavije posle Drugog svetskog rata.

Njegova osnovna poruka u celokupnom opusu bila je da „život pobeđuje smrt“; njegove strukture su zamišljene kao javni parkovi, mesta svakodnevnog života koja spajaju žive i mrtve.

Partizansko memorijalno groblje bilo je njegovo najpoznatije i najistaknutije delo, krajolik brda koji je eksplicitno zamišljen kao „grad mrtvih“ okrenut prema „gradu živih“ kako bi podsećao Mostar na podnesene žrtve.

Tokom Drugog svetskog rata Mostar je bio poznat kao „Crveni grad“ zbog naročito snažnog otpora koji su sprovodili borci koji su bili srpske, hrvatske, muslimanske, jevrejske i drugih etničkih pripadnosti.

Većina partizana koji su poginuli boreći se bili su veoma mladi, a spomenici posvećeni njima napravljeni su od kamena dizajniranog kao posečeno drveće, što simbolizuje palu mladost.

Sead Đulić, pozorišni reditelj i predsednik nacionalnog Udruženja antifašista, je uvek prvi koji staje u odbranu ovog spomenika i tvrdi da je on više od groblja.

„To je naš Kip slobode, naša Trijumfalna kapija, naš Tadž mahal. To je proslava života i Mostara. Izgrađen je kao grad mrtvih koji odražava grad živih koji je izgubio tako mnogo“, kaže on.

Danas veoma malo stanovnika Mostara posećuje ovo groblje i žale se da je mesto preplavljeno mladima koji piju i drogiraju se i da je postalo ruglo.

Neki stanovnici i političari bi više voleli da memorijalni park nestane, tvrdeći da je to komunistička relikvija iz prošlosti a ne deo „njihove istorije“.

Kada Đulić i drugi antifašisti odlaze da posete groblje i polože cveće potrebna im je policijska zaštita zbog sve češćih sukoba sa desničarskim grupama.

Proteklih nekoliko godina neofašisti vandalizuju ovo mesto svastikama i ustaškim simbolima.

Najskoriji veći napad na groblje dogodio se u junu prošle godine, kada su razbijene stotine spomen-obeležja na kojima su se nalazila imena antifašističkih boraca, njihova mesta rođenja i godine u kojima su ubijeni, a na stubovima na ulazu u groblje su nacrtane svastike.

Gradonačelnik Mostara Mario Kordić odbacuje tvrdnje da su napade organizavale lokalne fašističke grupe i umesto toga krivicu svaljuje na vandalizam pojedinaca.

Lokalna policija kaže da nije bilo svedoka i da zato nije mogla da se sprovede istraga napada u junu 2022.

Neki tvrde da izostanak policijske akcije predstavlja deo problema i dokaz da su u igri šire političke sile.

Mala grupa stanovnika, arhitekata i aktivista u Mostaru se sada bori da zaštiti groblje i njegovu priču za buduće generacije.

U martu ove godine, lokalna arhitektkinja Senada Demirović i njena organizacija „Urban House IDEAA“ uspešno su pokrenuli inicijativu da Partizansko memorijalno groblje bude uvršteno među sedam najugroženijih spomenika i lokaliteta kulturnog nasleđa u Evropi na listi grupe „Europa Nostra“, što je pokušaj u poslednjem trenutku da se privuče pažnja međunarodne zajednice i da groblje potencijalno bude spaseno.

Međutim – pošto su suočeni nedostatkom političke volje i finansijskih sredstava, teškim uslovima života širom Bosne i Hercegovine nakon rata 1990-ih i strahom od zastrašivanja u podeljenom gradu – branioce groblja očekuje teška borba.