Srpska pravoslavna crkva u Crnoj Gori jača, Crnogorska se deli

Unutrašnji crkveni sukob javno je kulminirao na Cetinju 3. septembra.

Kako piše Radio Slobodna Evropa (RSE), tog dana više stotina građana koji podržavaju episkopa Borisa Bojovića aklamacijom su ga, skandirajući „Živio vladika“ i „Dostojan“, proglasili mitropolitom, dok su za dosadašnjeg Mihaila Dedeića naveli da se usled starosti i smanjene aktivnosti, povlači u mirovinu.

Skup je organizovan kao Opštecrnogorski zbor, po uzoru na istorijska okupljanja iz 18. i 19 veka na kome su se donosile važne odluke.

Dedeić je skup i ceremoniju nazvao propalim političkim mitingom, bez legaliteta i legitimiteta.

„Puč na Cetinju predstavlja gaženje Ustava CPC. Uličnim mitinzima se ne može smjenjivati mitropolit i birati novi pored živog i zdravog poglavara“, naveo je Mihailo, saopštivši da ukida sveštenička prva episkopu Borisu i sveštenicima koji su podržali ceremoniju.

Uz ogradu da ne želi niti da ima pravo da se meša u unutrašnje odnose u CPC, pravnik i istoričar Novak Adžić za Radio Slobodna Evropa kaže da raskol indirektno koristi protivnicima crnogorske države i crkve.

Ukazuje da crkva ima unutrašnje ustrojstvo i organe, te da se odluke donose u skladu sa pravnim normama, kanonskim redom i poretkom, u skladu sa Ustavom CPC:

„Nikada se u istoriji CPC nije dogodilo da se mitropolit razrešava ili penzioniše na Opštecrnogorskom ili na javnom zboru. Civilna lica i civilni organi ne mogu odlučivati o onome što je unutrašnja stvar Crkve“.

Deo razloga za stanje u CPC potpredsednik Savjeta mitropolije te crkve, Stevo Vučinić vidi u delovanju spoljnih faktora. On ocenjuje da su, poslednjih desetak godina, protiv crnogorske crkve zajedničku kampanju vodili Demokratska partija socijalista Mila Đukanovića i Srpska pravoslavna crkva (SPC).

Težak istorijski put Crnogorske pravoslavne crkve

Tokom istorije Crnogorska pravoslavna crkva bila je autokefalna, što potvrđuje Ustav Knjaževine Crne Gore iz 1905. godine.

Ukinuta je nakon Prvog svetskog rata dekretom srpskog kralja Aleksandra 1920. godine i pripojena Srpskoj pravoslavnoj crkvi sa sedištem u Beogradu.

Dve godine ranije Crna Gora je izgubila državnu nezavisnost, pripojena je Srbiji, a potom Kraljevini Srba Hrvata i Slovenaca, državi koja je postojala između Prvog i drugog svetskog rata.

Ukinuta Crnogorska pravoslavna crkva obnovljena je na 31. oktobra 1993. godine na Cetinju, tokom rata na prostoru bivše Jugoslavije.

CPC su obnovili pripadnici političkih partija i društvenih grupa koji su se zalagali za državnu nezavisnost Crne Gore, otvoreno se suprotstavljajući srpskoj nacionalističkoj politici Slobodna Miloševića i tadašnjoj crnogorskoj vlasti DPS, koja je bila lojalna toj politici.

Uz to obnavljanje CPC je označavalo i distanciranje crnogorskih pravoslavnih vernika od dominantne SPC u Crnoj Gori, koja je podržavala Miloševićevo ratnu politiku, te negirala crnogorsku naciju.

Za prvog poglavara CPC izabran je 1993. godine Antonije Abramović, koji je do tada bio sveštenik u Severnoj Americi. Po izboru našao se na meti medija pod kontrolom DPS, prosrpskih stranaka i SPC.

Nakon njegove smrti, za mitropolita CPC je izabran Mihailo Dedeić 1997. godine.

Crnogorska pravoslavna crkva, koju kanonski nije priznala nijedna zvanična pravoslavna crkva, zvanično je upisana u državni registar kao verska organizacija 2020.

Zahtevi da joj se kao naslednici crkve koja je ukinuta 1920. vrate crkve i manastiri, ostali su bez rezultata.

Do danas je na CPC upisan samo Vladičanski dom na Cetinju, gde joj je sjedište, i kapela na lokalnom groblju.

Tokom devedesetih godina gotovo svi verski objekti, uključujući i seoske crkve u Crnoj Gori, registrovane su na SPC.

U zavisnosti od perioda, prema istraživanjima javnog mnjenja, CPC je imala poverenje između 12 i 20 posto građana Crne Gore, dok je poverenje u SPC bilo između 45 i 50 posto građana.

Ove dve crkve međusobno su godinama razmenjivale teške optužbe.

Pripadnici srpske crkve su crnogorsku nazivali ‘sektom’, ‘nekanonskom i nepostojećom’, koristili uvredljive izraze kao što je ‘lažna crkva’, dok su Dedeića su nazivali raspopom.

Iz crnogorske su za srpsku su tvrdili da je ‘okupatorska’, da sprovodi ‘velikosrpski projekat’, da je Mitropolija SPC u Crnoj Gori ‘filijala’ Beogradske patrijaršije čiji je cilj ‘posrbljavanje Crnogoraca’.

Zbog veza nacionalnog, državnog i crkvenog pitanja istoričar Adžić smatra da je aktuelni raskol poguban kako za crnogorsku crkvu tako i za crnogorske nacionalne interese.

Vučinić: Urušavanje CPC pokrenuto još za vreme DPS

Potpredsednik Savjeta mitropolije CPC Stevo Vučinić kaže da su duboki koreni problema crnogorskog crkvenog pitanja koji su, kako kaže, eskalirali poslednjim skupom na Cetinju.

Na pitanje da li je bilo očekivano da se nakon obnove države na referendumu 2006. godine crnogorska crkva jače etablira u državi i među vernicima, Vučinić kaže da je ona tadašnjim vlastima u Crnoj Gori služila i za ‘trgovačke’ poslove:

„DPS, odnosno tadašnji državni i politički vrh su trgovali i ucenjivali Beograd. Prećeno je Beogradu da će, ukoliko se ne izađe u susret njihovim interesima, DPS podržati i pomoći CPC. Beograd i sama Srpska crkva su na to bili osetljivi. I to je tako trajalo.“

Po njemu je to bio razlog da CPC bude na margini društva.

Navodi da je urušavanje CPC i autoriteta vladike Mihaila počelo 2010. godine zajedničkom kampanjom DPS Mila Đukanovića i SPC.

Povod je bio, kaže Vučinić, kada je jedno istraživanje pokazalo da je CPC u ekspanziji i ima podršku skoro 35 posto građana.

CPC je tada imala trojicu vladika, 23 sveštenika i eparhije u Crnoj Gori, Argentini, Austriji, Belgiji i na Sardiniji.

„Zato su SPC i crnogorska tadašnja vlast zajednički odlučili da svedu CPC na nemoćnu crkvenu organizaciju. U to su se uključila neka sveštena lica iz same CPC, izvesni intelektualci i tadašnja Agencija za nacionalnu bezbednost“, navodi Vučinić.

On podseća da je u vreme vlasti DPS-a, do 2020. godine, kada je ta partija nakon tri decenije vladanja prešla u opoziciju, na SPC upisala vlasništvo 12 kvadratnih kilometara crkvenog zemljišta, oko 720 crkava i 84 manastira sa svom pokretnom crkvenom baštinom.

„Država je do tada častila SPC sa 12 miliona evra, a Srbija sa još 15 miliona. U isto vreme, i to tek od 2006. od te iste crnogorske administracije crnogorska crkva je dobijala mizernu pomoć od 4.200 evra“.

Vučinić tvrdi da je namera vlasti Đukanovićevog DPS bila da crnogorsku crkvu anektira srpskoj crkvi pod nazivom ‘pravoslavna crkva’.

Rešenje crkvenog pitanja odredilo i sudbinu Đukanovićevog DPS

Đukanović je još 2011. govorio o prevazilaženju podela između pravoslavnih vernika u Crnoj Gori objedinjavanjem u jednu pravoslavnu crkvu.

No stvari nisu išle u tom pravcu i u crnogorskom parlamentu je njegova DPS decembra 2019. usvojila Zakon o slobodi veroispovijesti, koji je predviđao da verski objekti i zemljište koji su bili imovina Crne Gore do 1918, a za koje ne postoje dokazi crkava o pravu svojine, pređu u državnu svojinu.

To je tokom 2020. dovelo do masovnih protestnih litija SPC.

U jednoj od konfrontacija sa SPC, Đukanović je maja 2020. rekao da im je nuđen model obnove samostalne pravoslavne crkve, ali da je SPC to odbila:

„Ako SPC to odbija, onda je to crkva nacionalnih Srba u Crnoj Gori. Ali onda ćemo mi stvarati crkvu nacionalnih Crnogoraca, iako ne mislim da je to najbolje rešenje“.

Tri meseca kasnije, avgusta 2020, sinergijom crkvenih protesta i prosrpske opozicije Đukanovićeva partija izgubila je izbore.

Nova vlast, bliska SPC, odmah je poništila sporni zakon.

Dve godine kasnije nove vlasti su potpisale Temeljni ugovor koji reguliše odnose države i SPC i koji obavezuje državu da na SPC uknjiži, bez dokaza o vlasništvu, sve sporne nepokretnosti.

Za svo to vreme, poslednjih trideset godina, vernici dvije crkve paralelno obeležavaju religiske praznike, poput Badnjeg dana, uoči Božića.

Vernici crnogorske crkve nalažu badnjak ispred Dvorca Kralja Nikole, a srpske ispred Cetinjskog manastira, koji se nalazi nekoliko stotina metara dalje.

Zvanično sedište SPC u Crnoj Gori je Cetinjski manastir.