Šta su po međunarodnom pravu reparacije i kakva je njihova istorija?

Prema međunarodnom pravu, reparacije su plaćanja koje jedna država isplaćuje drugoj kako bi kompenzovala kršenje međunarodnog prava, bilo da se radi o kršenju prava u vidu protivpravnog napada ili u vidu zločina počinjenih tokom rata.

Dugi niz decenija, odnosno vekova, to je prvenstveno bilo pravo ratnih pobednika: onaj ko pobedi, mogao je da odredi visinu ratne odštete.

Nije se pravila razlika u tome da li je rat započinjao iz navodno opravdanih razloga, kao što je suprotstavljanje napadaču, ili je to bila jednostavno agresija.

Povelja Ujedinjenih nacija

Sve se to promenilo nakon Drugog svetskog rata, kada je Povelja novoosnovanih Ujedinjenih nacija načelno zabranila napadačke ratove. Sveobuhvatna zabrana upotrebe sile na snazi je tek od tada.

U narednim godinama usledila je i procena da pravi uzroci ratova postaju jasni tek nakon određene vremenske distance, odnosno nakon mnogo godina. A nepravda se nikada ne može ispraviti ako oni koji su je izazvali za nju ne preuzmu odgovornost.

Nemačka nakon Prvog svetskog rata

Nakon završetka Prvog svetskog rata, Nemački rajh je, prema Versajskom mirovnom ugovoru, bio obavezan da plati reparacije u visini od 20 milijardi maraka u zlatu. To prema sadašnjim procenama odgovara sumi od oko sto milijardi evra. Osim toga, Nemačka je morala da preda i 90 odsto svoje trgovačke flote.

Kasnije su pobedničke sile tražile još novca, a dogovor je konačno postignut o iznosu od 132 milijarde maraka u zlatu, što je trebalo otplatiti zajedno sa kamatom. Nemačka je tek 2010. otplatila taj dug.

Nemačka nakon Drugog svetskog rata

I nakon Drugog svetskog rata Nemačku su sile pobednice obavezale na reparacije. Za razliku od Prvog svetskog rata, nakon kojeg je usledio Versajski mirovni sporazum, nakon Drugog nije postojao sličan mirovni ugovor. Zapadni saveznici – SAD, Francuska i Engleska – bili su zainteresovani za jačanje Zapadne Njemačke. Ta država im je bila potrebna kao tampon-zona prema tadašnjoj sferi uticaja Sovjetskog Saveza u tada započetom sukobu Istok-Zapad.

Reparacije su zato manje bile finansijske prirode. Sile pobednice su uglavnom demontirale i odnele važna nemačka industrijska postrojenja. Na Londonskoj konferenciji 1953. godine, nemački pregovarač Hermann Jozef Abs uspeo je da za Nemačku postigne veliki oprost duga. Prvobitno obračunati dug od 29,3 milijarde maraka smanjen je na 14,8 milijardi, pri čemu su se SAD velikodušno odrekle svog dela ratne odštete.

Posledice tadašnjeg dogovora osećaju se i dan-danas: Poljska i Grčka, koje nisu bile uključene u pregovore, i dalje zahtevaju visoke reparacije od Nemačke. Samo Poljska traži do 1,3 biliona evra. Nemačka to odbacuje.

SAD i Vijetnam

Nakon rata u Vijetnamu, SAD sve do danas odbijaju da plate ratnu odštetu ili druge oblike kompenzacije. Umesto toga, vijetnamska Vlada je 1993. godine morala da preuzme dugove bivšeg Južnog Vijetnama kako bi dobila kredite i kako bi joj bile ukinute američke sankcije.

SAD su 2007. godine po prvi put odobrile isplatu 400.000 dolara za uklanjanje ostataka dioksina u bivšoj ratnoj zoni. U maju 2009. tadašnji predsednik Barak Obama udvostručio je tu pomoć sa tri na šest miliona dolara. Američki sudovi odbili su zahteve za odštetu Vijetnamaca obolelih od raka.

Irak i Kuvajt

Irak je sve do februara 2022. isplaćivao ratne dugove iz Zalivskog rata 1990. godine. Ujedinjene nacije saopštile su da je ta zemlja platila ukupno 45,9 milijardi evra.

Iračka vojska je 2. avgusta 1990. izvršila invaziju na susedni emirat. Tadašnji irački predsednik Sadam Husein proglasio je Kuvajt iračkom provincijom. Ali, međunarodne snage predvođene Sjedinjenim Državama to su osujetile.

Nemačka i njeno kolonijalno nasleđe

Od 1884. do 1915. godine, Nemački rajh je bilo kolonijalna sila u današnjoj Namibiji i nemilosrdno se borio protiv lokalnog stanovništva, koje se odupiralo stranoj vladavini i kršenju ljudskih prava. Okrutni vrhunac bio je rat protiv etničkih grupa Herero i Nama između 1904. i 1908. Procenjuje se da je 100.000 ljudi stradalo od nemačkih trupa, žeđi u pustinji ili su umrli u koncentracionim logorima.

Nakon teških pregovora koji su trajali decenijama i u kojima Nemačka nije želela da prihvati bilo kakvu krivicu za taj genocid, 2021. je postignut dogovor: Nemačka je priznala genocid, izvinila se i obećala da će uplatiti 1,1 milijardu evra pomoći za obnovu. Međutim, sporazum sve do danas nisu potpisale obe vlade.

Reparacije su i dan-danas teška tema. Dogovor o njima na kraju krajeva zavisi od dobre volje obe strane, i od počinilaca i od žrtava. Po tom pitanju presudno je napraviti politički i kulturološki pritisak na bivše sile pobednice da priznaju svoju krivicu. Čak je i povelja Ujedinjenih nacija malo toga promenila u pogledu činjenice da se reparacije isplaćuju samo onda kada se krivica stvarno prizna.