Teška vremena za prinčeve i kraljeve – budućnost monarhija u Evropi

Paradoks Evrope, kolevke demokratije, je taj što ima značajan broj monarhija: od 44 države širom sveta na čijem čelu je monarh, 12 je u Evropi. Zapravo, udeo monarhija u Evropi je još upečatljiviji, jer od svih država sveta koje se smatraju monarhijama, 15 su članice Britanskog komonvelta – priznale su kraljicu Elizabetu Drugu kao svog vrhovnog vladara.

Unutar granica Evropske unije, monarhije su, pored Velike Britanije koja se priprema za izlazak iz EU, i Kraljevina Belgija, Veliko vojvodstvo Luksemburga, Kraljevina Holandija, Kraljevina Španija i Kraljevina Švedska.

U Evropi su, ali van EU, i Kraljevina Norveška i niz mikro-država koje su monarhije: kneževine Andora, Monako i Lihtenštajn i Vatikan, pod posebnim režimom.

Opstanak monarhija uglavnom je posledica različitih političkih puteva zemalja Evrope u 19. i 20. veku, ekonomskih i političkih razloga kakav je bio kolonijalizam, kada su se monarhije pretvarale u carstva, a lik monarha-cara se koristio kao element osvajanja i učvršćivanja vlasti.

U 19. veku opredeljenje za očuvanje institucije monarha je shvatano i kao element postizanja nacionalnog jedinstva: 1861. kralja Italije Vitorija Emanuela Drugog i proglašenje Pruskog kralja carem Nemačke radi nemačkog ujedinjenja 1871. Tako je i novoosnovana grčka država 1832. dobila monarha, u početku bavarskog princa Ota, a kasnije danskog kralja Gliksburga.

U 20. veku dva svetska rata označila su kraj Ruskog carstva, Nemačkog carstva i Austrougarske, kao i Britanske imperije.

To je, zajedno s pritiskom demokratskih pokreta, dovelo do prilagođavanja monarhija u Evropi gotovo dekorativnoj ulozi: oduzeta su im sva politička ovlašćenja i njihova prisustvo je ograničeno na simbolično i obredno.

Istovremeno, pojavili su se snažni antimonarhistički pokreti, posebno u zemljama gde je monarhija preuzimala aktivniju političku ulogu i gde je „Palata“ bila centar moći, kao što je Grčka, gde je ukidanje monarhije izglasano tek na referendumu 1974. godine. Isto je, posle Drugog svetskog rata, bilo u Italiji gde je izgrađen novi demokratski poredak.

Takođe, „narodne demokratije“ su posle Drugog svetskog rata označile kraj monarhija Rumunije, Jugoslavije, Bugarske, Mađarske i Albanije.

Savremene evropske monarhije uglavnom nemaju političku ulogu i uglavnom zaokupljaju samo one koji se zanimaju za ceremonije na kojima su u centru pažnje „krunisane glave“, a one su i tema skandal-časopisa i štampe specijalizovane za izveštavanje samo o životu monarha.

Pristalice monarhija uglavnom tvrde da su one u savremenom demokratskom poretku ujedinjujuća tačka ustavnog uređenja i jedan od simbola države i nacije, poput zastave ili državne sportske reprezentacije.

Većina vladarskih porodica uglavnom se prilagodila takvoj ulozi, uz sve vidljivije prisustvo u javnosti i nastojanje da njihovi članovi igraju ulogu zaštitnika široko prihvaćenih ciljeva, mahom od dobročinstva do ekologije.

U isto vreme, vladarske porodice su okrenute medijima: štampa, film, radio i televizija uveliko su pomogli monarsima da igraju novu „simboličku“ ulogu, svakodnevno ih dovodeći u centar pažnje javnosti kao „domaće likove“.

Ali, tako su „vladajuće porodice“ postale i ranjiv plen „lovaca na skandale“, što se u nekim slučajevima, kao u slučaju princeze Dajane, pokazalo i kao nepodnošljivo i kao pogubno. Iako bi se moglo tvrditi da se „lov na skandale“ pokazao štetnim za instituciju monarha, on i koristi njihovoj simboličkoj ulozi: istovremeno jesu i nisu „obični smrtnici“ – kao i zvezde filma i muzike.

Od sve većeg prisustva u javnosti ima i opasnosti za modernu monarhiju zbog „lošeg publiciteta“ kada dođe do „nevaljalstava“ obično naslednika trona, kao što je dolazak princa Harija na zabavu u kostimu – nacističkoj uniformi, ali krupniji problemi s publicitetom krunisanih glava uglavnom potiču iz njihovih nedopuštenih odnosa s ekonomskim faktorima i zbog političkih intervencija.

Vojvoda od Jorka princ Endrju – sin kraljice Elizabete, novembra prošle godine je na neodređeno vreme obustavio svoje javne dužnosti zbog buke o svom prijateljstvu s berzanskim posrednikom osuđenim za seksualno zlostavljanje, Džefrijem Epstajnom, kao i zbog obelodanjivanja prinčevih poslova s Vladom Kazahstana i s raznim privrednim moćnicima.

I abdikacija Huana Karlosa Prvog sa španskog prestola 2014. godine u korist njegovog sina Felipea Šestog, bila je posledica finansijskih skandala kraljevske porodice.

Felipe je dospeo u središte velike javne polemike jer se tokom nemira posle referenduma o nezavisnosti Katalonije 2017. godine, u svom apelu za jedinstvo španske države odlučio za posebno oštru liniju protiv separatista. Nije slučajno što je španska monarhija u svojoj zemlji popularna manje nego druge.

Kraljica Elizabeta je prihvatila da bude u središtu polemike zbog odluke premijera Borisa Džonsona da krajem prošle godine suspenduje Predstavnički dom britanskog Parlamenta, odlučivši na kraju da odobri taj njegov zahtev, da ne bi ipak izazvala ustavnu krizu.

Više nego ikada ranije, evropske monarhije, iako imaju relativno veliku popularnost, moraju da polažu račune ne samo o svojim političkim stavovima, već i o upravljanju svojim finansijama. Na primer, teško je opravdati da se na trošak poreskih obveznika finansiraju skupa lovačka putovanja Huana Karlosa.

Zato nije slučajno smanjenje izdvajanja za apanažu kraljeva. Nedavno se princ Loren, brat belgijskog kralja Filipa, sukobio s belgijskom vladom koja mu je smanjila kraljevsku „platu“ za 15 odsto, što je zvanično bila kazna jer je u Ambasadi Kine u Briselu bio na proslavi 90. godišnjice Narodno-oslobodilačke vojske.

Pravi uzrok je, međutim, 50 miliona evra koje princ Loren potražuje u vezi s jednim programom dogovorenim s Vladom Libije u Gadafijevo vreme, a potom zamrznutim u vrtlogu libijskog građanskog rata.

Drugde pritisak javnosti da se smanje državna davanja kraljevskim porodicama dovodi do odluka kao što je švedskog kralja Karla Prvog Gustava da njegovo pet unučadi ne obavlja službene dužnosti, da ne bi opterećivali švedske poreske obveznike. Slična najava objavljena je 2016. o kraljevskoj porodici Danske.

Biti naslednik trona je teško na poseban način: stalna izloženost javnosti – samo članovi britanske kraljevske porodice imaju 3.800 javnih nastupa godišnje, uz to su na oku „lovaca na skandale“, kruta su ograničenja njihovih ličnih odluka, strogo im je propisana karijera, obično ograničena na oružane snage jer bi svaka poslovna karijera donela stalne optužbe o sukobu interesa.

To takođe objašnjava neke od „odlazaka“ iz kraljevskih porodica. Poslednji primer je odluka vojvode i vojvotkinje od Saseksa – princ Harija i princeze Megan, da postanu „finansijski nezavisni“ i odustanu od svojih kraljevskih dužnosti, ali tek pošto su dovršili obnovu svoje rezidencije „Frogmor“ u Vindzoru za 2,4 miliona funti iz – državne apanaže.

Jasno je da se monarhija evropskog stila pokazala kao veoma otporna institucija i prilagodila se vremenima, međutim nije sigurno da se može održavati unedogled.

To se posebno odnosi na zemlje čije je jedinstvo barem delimično dovedeno u pitanje: od Belgije đije se jedinstvo stalno poriše, preko kontroverznog ustavnog kompromisa iz Španije 1978. godine, do pitanja da li će „post-Bregzit“ Velike Britanije odvesti Škotsku u nezavisnost.

Izvesno će se bar neke od evropskih monarhija verovatno tek suočiti s velikim promenama, zaljučuje grčki sajt in.gr.