Jevrejsko groblje: Nadgrobni spomenici kao umetnička dela

Generalnim planom za grad Beograd iz 1925. rešeno je da se Staro jevrejsko groblje, koje se nalazilo u Dalmatinskoj ulici, preseli na kupljeno zemljište koje je tom prilikom i prošireno. Preko puta ovog groblja nalazi se Aškenasko groblje koje predstavlja deo Novog groblja, od kojeg je odvojeno zidom.

Na jevrejskom groblju u Beogradu nalazi se više od četiri hiljade nadgrobnih spomenika, među kojima se nalaze i komemorativni spomenici. Nekada su se jevrejske nadgrobne ploče razlikovale tako što su se sefardske postavljale horizontalno, a aškenaske vertikalno. Međutim, vremenom su te razlike nestale, jer se na ovom groblju od vremena Drugog svetskog rata sahranjuju i Aškenazi. Takođe, mogu se uočiti i razlike između starijih i novijih spomenika. Naime, spomenici preseljeni sa Starog jevrejskog groblja imaju natpise samo na hebrejskom jeziku s imenom pokojnika i godinom smrti, dok noviji spomenici imaju nešto duže epitafe i na hebrejskom i na srpskom jeziku.  

Mnogi nadgrobni spomenici na beogradskom jevrejskom groblju predstavljaju i zanimljiva kamenorezačka ostvarenja i umetnička dela. U cilju očuvanja tradicije i porekla Jevreji su često podizali i spomenike koji predstavljaju veoma neobična rešenja. Tako mnoge nadgrobne ploče simbolizuju nešto iz života pokojnika ili način njegove smrti, kakvi su spomenik sa predstavom aviona u padu i spomenik sa reljefno prikazanom jerusalimskom sinagogom Hehal Shlomo. Portretne skulpture, takođe, su čest vid obeležavanja grobnice na jevrejskom groblju u novije vreme, kao što su dela skulptora Petra Palavicinija, Nandora Glida i Aleksandra Zariha.

Osim individualnih nadgrobnih spomenika, na jevrejskom groblju nalaze se i spomenici nad zajedničkim grobnicama, kao i komemorativni spomenici. Jedan od njih je spomenik izginulim ratnicima u periodu 1912-1919. koji je podignut kao delo arhitekte Samuila Sumbula 1927. Isto tako, ovde se nalaze i spomenik posvećen jevrejskim žrtvama fašizma iz 1952. arhitekte Bogdana Bogdanovića i spomenik ubijenim austrijskim Jevrejima tokom Drugog svetskog rata u blizini Šapca. Ovaj drugi podigla je Jevrejska opština iz Beča nakon 1959. i predstavlja delo arhitekte Anrija Mesulama. Godine 1976. Jevrejska opština u Beogradu podigla je po projektu slikara Jove Ćurčića i spomenik nad zajedničkom grobnicom u kojoj su sahranjeni posmrtni ostaci dece umrle od španske groznice i drugih bolesti između dva svetska rata, a čiji su spomenici uništeni.

Na jevrejskim grobljima postoji i grob u koji se sahranjuju stare i ishabane svete jevrejske knjige i molitvenici, a koji se naziva geniza. Neupotrebljive verske knjige imaju isti tretman kao i ljudi prilikom sahranjivanja, pa im se postavlja i nadgrobni spomenik.  Spomenik nad genizom u Beogradu podignut je 1928. u obliku otvorenog svitka Tore sa uklesanim tekstom i knjige, što ukazuje na namenu ove grobnice. Kapelu na ovom groblju, koja se nalazi u blizini ulazne kapije, projektovao je inženjer Josif V. Albala, a osvećena je 1934. godine.

Jevrejsko groblje danas ima aktivnu funkciju i na njemu se sahranjuju svi Jevreji iz Beograda.

Groblje kao sveto mesto

Jevrejsko groblje ima obeležje svetog mesta na kojem nije dozvoljeno da se jede, pije, puši, ide gologlav, kao ni posećivanje tokom praznika. Donošenje i odlaganje cveća na grob nije običaj, ali da se prilikom obilaska groba ostavi kamen na njemu jeste, što simbolizuje kontakt živih i mrtvih i verovanje u moć duše umrlog.