Maketa Sinagoge Foto: S. NovoselNovopazarac Jonuz Škrijelj je pre tri godine pokrenuo inicijativu da se, u ovom gradu, obnovi Sinagoga, porušena u Drugom svetskom ratu. Tako će ispuniti poslednju želju svoje majke Sadije, čije su školske drugarice, prijateljice i njihove porodice ubijene u koncentracionom logoru.
Više od devet decenija, u porodici Škrijelj je fotografija na kojoj je Sadija sa svojih šest jevrejskih drugarica iz škole.
Kao devojčica živela je u naselju Čerkez mahala, na koju se „naslanjao“ Svojbor. U oba naselja, po trećinu stanovništva, činili su Bošnjaci, Srbi i Jevreji. Više od tri veka živeli su zajedno. Sve do Drugog svetskog rata, kada su nacisti zatrli tragove jevrejskoj zajednici u koncentracionom logoru na Starom sajmištu.
Genocid nije mogao da ugasi sećanja starih stanovnika ovog grada na komšije prijatelje, školske drugarice i drugove.
– Majka je često uzimala tu fotografiju. Gledala, pričala, sećala se i plakala. Nabrajala je Džoja, Reaza, Rifka… Plakali smo i mi sa njom. Sećala se svakog detalja drugovanja sa njima, ali i svoje prijateljice, gospođe Rene i njena dva sina. Svi su umoreni u logoru u Beogradu. Majka mi je ostavila u amanet da obnovim Sinagogu, koja se nalazila na desnoj obali reke Raške – priča Jonuz i podseća da je „jevrejsko groblje, u naselju Potok, jedan od poslednjih tragova materijalne kulture jevrejske zajednice“, ali i da je od 247 Jevreja oteranih u logor, samo 37 preživelo.
Škrijelj kaže da su u Novom Pazaru živeli Jevreji sefardi, koji su se, na ove prostore, doselili iz Španije i sa sobom doneli „prepoznatljivu arhitekturu i kulturu življenja“, ali su i prihvatili i običaje sredine u kojoj su živeli.
U drugoj polovini 19.veka, kako je zabeležio putopisac Ruso, najbogatiji pripadnik jevrejske zajednice bio je Samuel Konforti poznatiji kao Sumbuliko. Bio je trgovac i bankar.
Osnovao je Novopazarsku banku, u narodu poznatu kao Jevrejska banka. Kuću je sagradio u centru grada, na desnoj obali reke Raške, a pored nje bila je Sinagoga, centar religioznog, obrazovnog i društvenog života Jevreja.
Uporedo sa izgradnjom tog objekta, izgrađen je i most na reci Raški, koji je povezivao centar grada i sadašnju Staru čaršiju.
Sa tog mosta i sada se vidi Sumbulikova žuta kuća, na kojoj odavno nema prepoznatljivih ornamenata i u njoj žive sada neki drugi ljudi.
Sinagoga je devastirana. Posle Drugog svetskog rata bila je sedište policije, pa prostor za preradu mesa i vešeraj nekadašnjeg Ugostiteljskog preduzeća “Lipa”.
Posle Sumbulikove porodice, u kući je živela porodica Crnočanin, a nakon njih postala je mesto za zbrinjavanje porodica bez rešenog stambenog pitanja. Oni su postali novi vlasnici kuće devedesetih godina, kada su se stanovi otkupljivali za bagatelu.
Škrijelj objašnjava da je Sinagoga oštećena u bombardovanju 1942.godine, kada su na taj prostor, ispod Hamama, pale četri bombe. Prethodilo joj je demoliranje od nemačke policije, koji su i spalili i u reku bacili matične knjige rođenih, venčanin i umrlih i celokupnu arhivu Jevrejske opštine. Nameštaj su preneli u svoje prostorije.
U Sinagogi su, za vreme tog rata, boravile i izbeglice iz Bosne. Tu su ih smestile albanske vlasti.
Škrijelj je, da bi otrgao od zaborava uspomene na komšije Jevreje, pokrenuo inicijativu i oko nje okupio čaršijske ljude, one koji, po kazivanju svojih predaka, neguju uspomene i ne daju da ugasnu sećanja.
Idejni projekat je urađen, ali administrativne zavrzlame i sakrivena nećkanja, nikako da pokrenu posao. U izgradnji se računa na finansijsku pomoć zajednice i pojedinaca, ali i Zavoda za zaštitu spomenika kulture.
– Biće to građevina na sprat. U prizemlju će biti memorijalna soba i molitveni prostor, a na spratu prostor za promocije i izložbe – objašnjava Škrijelj i dodaje da, u novembru, treba da predaju planove Ministarstvu kulture, od kojeg očekuju sredstva za početak radova.
Obnavljanje Sinagoge je najbolji način da se sačuva sećanje na novopazarske Jevreje i Škrijelj poručuje da je to obaveza svih.
U njegovoj kući počasno mesto zauzima „jevrejska kuća sa nadgrada“, koju mu je naslikala ćerka. Jedino je tu sačuvana. Davno su je prekrili moderni dućani do neprepoznavanja mesta.
Ovaj tekst je nastao u okviru projekta „Različitosti nas spajaju“ koji se sufinansira sredstvima iz budžeta Republike Srbije – Ministarstva za informisanje i telekomunikacije. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, ali i na X nalogu. Pretplatite se na PDF izdanje lista Danas.
