Antipolitika kao strategija preživljavanja

Đerđ Konrad puni 75 godina. Državljanstvo mu je mađarsko, maternji jezik mađarski, vera jevrejska, po školskoj spremi je profesor književnosti. Garderoba mu je skromna, međutim, ima više pisaćih mašina i, u novije vreme, kompjutera. Koliko se seća, imao je srećno detinjstvo, izuzev što 1944. godine umalo nije dospeo u Aušvic, sva deca su iz njegovog sela tamo odvedena i usmrćena. Da u januaru 1945. godine Rusi nisu blagovremeno došli, mađarski fašisti bi ga streljali i gurnuli pod led Dunava. Ove biografske činjenice objašnjavaju njegovu antipatiju prema krajnjoj desnici. I obrnuto, naravno, antipatiju krajnje desnice prema Đerđu Konradu.
Strategiju preživljavanja istočnoevropskog intelektualca u razdoblju realnog socijalizma – Đerđ Konrad je nazvao antipolitikom. Pod ovim podnebljem, gde su sve oblasti ljudskog života i rada do kraja ispolitizovane, gde politika dolazi čoveku na kućni prag, uporno zvoni na vratima i iznosi takve (po pravilu nečasne) ponude koje obični smrtnici naprosto ne mogu da odbiju, gde je stoga i apolitičnost izmanipulisana i stavljena u funkciju politike – Konrad je patentirao pojam antipolitike kao intelektualne atitude koja je za veoma kratko vreme pokazala svu svoju efikasnost. Uveren sam da je jedan od najvažnijih njegovih eseja iz tog razdoblja onaj pod naslovom Antipolitika jednog romanopisca (, i oko njega su zrakasto organizovani gotovo svi ostali njegovi eseji.

Lik i delo

Đerđ Konrad (Konrád György) rođen je 2. aprila 1933. godine. Studirao je književnost, sociologiju i psihologiju. Od 1959. do 1965. je socijalni radnik, uređuje sabrana dela Tolstoja i Balzaka. Objavljuje prve eseje i članke.

Od 1965. radi u naučnom odeljenju Instituta za urbanizam. U to vreme zajedno sa sociologom Ivanom Selenjijem piše obimnu istorijsko-filozofsku studiju Putevi inteligencije prema klasnoj vlasti – vlasti su zaplenile rukopis 1974. i protiv autora pokrenule krivični postupak koji je ubrzo ipak obustavljen. Selenji je emigrirao, a Konradu je praktično do kraja 1988. godine onemogućeno da javno publikuje u Mađarskoj. Od 1976. do 1984. boravi uglavnom u inostranstvu kao stipendista raznih fondacija – dve godine u Zapadnom Berlinu, zatim u Sjedinjenim Američkim Državama, putuje po Evropi, Australiji i Americi.

Jedan je od vođa demokratske opozicije u jednopartijskoj Mađarskoj, zatim jedan od osnivača najjače liberalne stranke, Saveza slobodnih demokrata. Od 1990. do 1993. bio je predsednik Međunarodnog PEN kluba, a od 1997. do 2003. (u dva mandata) predsednik Nemačke akademije umetnosti Berlin-Brandenburg.

Autor je 11 romana i 14 zbirki eseja, studija i člana. Na srpskom jeziku do sada su objavljeni njegovi romani Gubitnik (1987, 1991), Posetilac (1990), Osnivač grada (1991), Vrtna zabava (1997), Melinda i Dragoman (2002), te zbirke eseja Iskušenja autonomije (1991), Na pupku Evrope (1995), Identitet i histerija (1995), Antipolitika (1999), Jugoslovenski rat (2000) i Nevidljivi glas (2001) sve u prevodu Arpada Vicka.

Antipolitiku je Konrad počeo da piše kao dnevničke beleške, u decembru 1981. godine, u jednom – kako je sam rekao – gotovo depresivnom raspoloženju nakon što je general Jaruzelski u Poljskoj proglasio vanredno stanje. Reč je o impresivnoj kritici Jalte – sinonima evropske podeljenosti, koja je toliko tragično uticala na sudbinu Srednje Evrope. Naime, istočni deo Srednje Evrope je zadesila nesreća da posle tatarsko-turske istočne, a zatim austro-nemačke zapadne hegemonije, nije uspela da se osamostali, pa je ponovo potpala pod istočnu hegemoniju, ovoga puta sovjetsko-ruskog tipa. Ta okolnost je, prema Konradu, onemogućila naše podneblje da razvije pre hiljadu godina prihvaćenu zapadnu opciju, to jest, da afirmiše svoje najdublje istorijske sklonosti. Srednja Evropa, a naročito njen istočni deo, tavorio je u atmosferi kontinuiranog kašnjenja, odbačenosti, marginalizovanosti, serijskih nesreća, navikla na to da drugi protutnje pored nje, dok je sama svoje poraze objašnjavala nadugačko i krajnje dosadno, uranjajući u čamotinju, u pihtijasto, provincijalno samosažaljevanje, preobražavajući istoriju u mitove.
Konrad u tom znamenitom delu piše o „novom srednjeevropskom identitetu“, o „srednjeevropskoj svesti“, o „srednjeevropskoj strategiji“. Pojmovi antipolitike i Srednje Evrope, odnosno središnjeg, srednjeg, kod Konrada se semantički prepliću. U tom smislu, nemačko izdanje Antipolitike glasi: Mitteleuropeische Meditationen – Srednjeevropske meditacije.
Koje su glavne karakteristike, pored naglašenog srednjeevropejstva, ove strategije? Timoti Garton Eš, verovatno najbolji poznavalac novije istorije ovog podneblja sa Zapada, na prvom mestu ističe specifični srednjeevropski skepticizam. Taj skepticizam, koji je temeljna karakteristika zapravo i Konradovog ukupnog esejističkog dela, nema baš puno dodirnih tačaka sa, recimo, engleskim skepticizmom – prilično je neobičan, pomalo tajanstven, pomalo nostalgično okrenut prošlosti, često tragičan i prožet specifičnom vrstom ironije, odnegovane na doživljaju poraženosti. Po sadržaju, antipolitika je sublimacija specijalnih iskustava srednje-istočno-evropskih malih naroda pod hegemonijom ove ili one imperije i, tesno sa tim u vezi, iskustava tradicionalnog angažmana inteligencije u javnom životu. Ova antipolitička atituda, dakako, pre svega može da se svede na neposredna i jedinstvena iskustva stečena u komunističkim sistemima sovjetskog tipa koji su pod ovim podnebljem uspostavljeni posle Jalte.
Antipolitičar odbija ono što Konrad naziva jakubinsko-lenjinističkom tradicijom i ono što Vaclav Havel definiše kao „politiku koja određuje racionalnu tehnologiju vlasti“. Antipolitičar u potpunosti odbacuje, kao suvišne – stoga što su do srži ideološke i, samim tim, anahrone – kategorije levog i desnog, i umesto njih predlaže povratak kategorijama dobrog i zlog. Nadalje, na temelju jevrejsko-hrišćanskog individualizma, antipolitičar ne polazi od tradicionalnih socijalističkih kategorija, od države i društva, nego od čoveka-pojedinca: od njegove svesti, njegovog „subjektiviteta“, njegove obaveze da živi u skladu sa istinom, i od njegovog neprikosnovenog prava da čuva i da brani dostojanstvo svog života. Pokazalo se da pojedinac, ako počne da živi u skladu sa istinom i ako pokuša da sačuva dostojanstvo svog života, može ozbiljno da utiče i na komunističku državu čiji je temelj, kako je Adam Mihnjik rekao, „život sazdan na lažima“.
To lažno tkivo ideologija prikriva pravu prirodu vlasti – mreža ideološki usmeravanih laži održava u suštini sistem koji poput robova vezuje društvo za državu. Time što su ljudi apolitični, žive u laži – ali ne moraju da se neizostavno i identifikuju sa laži, dovoljno je da žive sa njom i u njoj. Upravo na taj način apolitični pojedinci učvršćuju takav sistem, zadovoljavaju ga, izgrađuju, oni ga sami sačinjavaju. Konflikt, dakle, nije između naroda-žrtve i ugnjetačke vlasti, kako bi stvar tumačili klasici marksizma, niti između društvenih slojeva, kao u tradicionalnim diktaturama. U post-totalitarnim sistemima tačka sukoba se nalazi de facto u glavi svakog čoveka, budući da je svaki na svoj osoben način ujedno i žrtva, i potpora sistemu. Izuzev one nekolicine koji su se opredelili za „život u skladu sa istinom“ i koji su na Zapadu bili poznati kao disidenti.
Ova strategija – „živeti u skladu sa istinom i dostojanstveno“ – pokazala se delotvornom, s jednim izuzetkom, u svim zemljama Srednje-istočne Evrope. Adam Mihnjik je to nazvao „mirnom snagom bez okolišenja izrečene istine“, a Vaclav Havel, sasvim kratko, „politikom istine“. Moralni preporod, dakle, može da ima i ogromne političke efekte – Konrad je još 1982. bio ubeđen da, što bi se reklo, svest određuje u krajnjoj instanci bivstvo, i da ključ budućnosti ne treba tražiti u spoljnim, objektivnim – političkim, vojnim, ekonomskim, tehnološkim – karakteristikama države, nego u unutrašnjem, subjektivnom stanju pojedinaca. Bez suvereniteta i integriteta ličnosti, čoveka pojedinca, građanina, svaki državni ili nacionalni suverenitet je lažan. Solženjicin je napisao – a on je u tome ekspert – „da su laž i nasilje u najneposrednijoj, najprirodnijoj vezi: nasilje se može pokriti samo lažima, a laž se može održavati samo nasiljem“.
Konrad je napisao i niz tekstova koji nude moguće odgovore na pitanja koja tište prevashodno nas: koliko je uopšte moguće urediti ovaj svet da se u njemu može živeti dostojanstveno i u skladu sa istinom i – ništa manje važno pitanje – koliko to zavisi od nas samih. Konrad glavnu opasnost vidi u tome što su negativna istorijska iskustva suviše duboko ugrađena u temelje ovdašnjih kultura, a upravo bismo autonomnom kulturom – koja je jedan od sinonima antipolitike – mogli najefikasnije da se odupremo politikama malih i velikih, domaćih i stranih moćnika. Protiv vlasti, utemeljene na lažima, nasilju, na fragmentizaciji društva, na načelu „zavadi i vladaj“ – antipolitika se suprotstavlja idejama življenja prema istini, načelima nenasilja i – civilnog društva. Antipolitičar hoće, naime, da građansko društvo ostvari potpunu kontrolu nad ingerencijama države, naročito nad njenim represivnim aparatom. Ako bolje razmislimo, shvatićemo da je poslednjih deset godina istorije ovog regiona moguće, zapravo, napisati kao istoriju borbe za civilno društvo.