Aušvic – simbol strahota i fabrika smrti

Vrlo brzo, zbog prekomernog hapšenja Poljaka, a manjka kapaciteta zatvorskih ćelija, na jugu tadašnje Poljske, otvoren je Aušvic.

Logor je bio smešten u predgrađu grada Osvjećima, kojem je ime takođe promenjeno u Aušvic. Prvi poljski zatvorenici stigli su u Aušvic 14. juna 1940. godine.

Podela logora Aušvic

Prvi i najstariji bio je takozvani „glavni logor“, kasnije poznat i kao „Aušvic I“, u kom je broj zatvorenika je varirao oko 15.000, a ponekad se penjao i na preko 20.000, navodi se na sajtu je Državnog muzeja Aušvic-Birkenau.

Drugi deo je bio logor “Birkenau”, u kome je 1944. godine bilo preko 90.000 zatvorenika, a poznat je i kao „Aušvic II“. Ovo je bio najveći deo logora Aušvica. Nacisti su počeli da ga grade 1941. godine. Poljaci su iseljeni iz svojih domova, koji su zatim porušeni zbog gradnje ovog dela logora. Veći deo aparata za masovno istrebljenje izgrađen je upravo u Birkenauu i većina žrtava je tu ubijena.

Od 1942. do 1944. osnovano je više od 40 podlogora u kojima su zatvorenici eksploatisani kao robovi.  Najveći od njih zvao se “Buna” i tu je bilo smešteno deset hiljada zatvorenika. Bio je smešten šest kilometara od logora Aušvic. Podlogor “Buna” je u novembru 1943. godine postao sedište komandanta trećeg dela logora “Aušvic III”, kojem su bili potčinjeni još neki podlogori Aušvica.

Svi logori i podlogori bili su izolovali od spoljašnjeg sveta i ograđeni bodljikavom žicom. Svaki kontakt sa spoljnim svetom bio je zabranjen.

Međutim, postojalo je i područje, kojim je upravljao komandant i kojim je patrolirao SS garnizon, a koji je bio izvan terena ograđenog bodljikavom žicom. Obuhvatao je dodatnu površinu od približno 40 kvadratnih kilometara, koja je okruživala logore Aušvic I i Aušvic II-Birkenau.

Broj žrtava u Aušvicu

Dok je u drugim logorima stopa smrtnosti smanjena od 1943. godine  u nastojanju da se očuva radna snaga, u Aušvicu, međutim, gde su stalno pristizali novi zarobljenici, uglavnom Jevreji, ljudski život nikada nije imao veliki značaj.

Istoričari procenjuju da je oko 1,1 milion ljudi stradalo u Aušvicu za manje od pet godina njegovog postojanja.

Od ukupnog broja, oko milion ubijenih bili su Jevreji. Druga najbrojnija grupa, od 70 do 75 hiljada, bili su Poljaci, a treća najbrojnija, oko 20 hiljada, Romi.

Tu je takođe umrlo oko 15 hiljada sovjetskih ratnih zarobljenika i 10 do 15 hiljada zatvorenika drugih etničkih grupa (uključujući Čehe, Beloruse, Jugoslovene, Francuze, Nemce i Austrijance).

Aušvic je zbog toga ostao poznat kao simbol nacističkog genocida, a posebno uništenja Jevreja.

Gasne komore

Pre upotrebe samih gasnih komora, u Aušvicu su vršeni eksperimenti sa ciljem da se pronađe najefikasniji hemijski agens i da se razradi odgovarajući metod za njegovu upotrebu.

Oko 600 sovjetskih ratnih zarobljenika i 250 bolesnih Poljaka je ubijeno u takvim eksperimentima od 3. do 5. septembra 1941. godine.

Nakon tih eksperimenata, osposobljena je gasna komora, u kojoj je moglo biti ubijeno nekoliko stotina ljudi odjednom.

U proleće 1942. počela je sa radom druga gasna komora u posebno adaptiranoj seoskoj kući. U njoj je moglo biti ubijeno oko 800 ljudi odjednom. Ova gasna komora je povučena iz upotrebe u proleće 1943. godine.

Druga kuća, takođe je, sredinom 1942. godine adaptirana  kao gasna komora, a procenjeno je da bi u ovoj kući moglo biti ubijeno 1.200 ljudi odjednom. I ova gasna komora je povučena iz upotrebe u proleće 1943. godine, a ponovo je puštena u upotrebu u proleće 1944. godine, u vreme istrebljenja mađarskih Jevreja.

Izgradnja četiri velike gasne komore i krematorijuma započeta je u Birkenauu 1942. godine. Počele su sa radom 1943. godine.

Gasne komore i krematorijumi  II i III, kao i svlačionice, nalazili su se pod zemljom, a IV i V bili su na površini.

Prema nekim proračunima, u tom period krematorijumi su mogli da spale 4.416 leševa dnevno — po 1.440 u krematorijumima II i III, i po 768 u krematorijumima IV i V.

To je značilo da su krematorijumi mogli da spale preko 1,6 miliona leševa godišnje.

Zatvorenici koji su bili zaduženi za spaljivanje izjavili su da je dnevni kapacitet četiri krematorijuma u ​​Birkenauu veći – oko osam hiljada leševa.

Planirana je i gradnja krematorijuma VI, ali nikada nije odmakla dalje od faze planiranja.

Žrtve gasnih komora

Svi Jevreji koji su zbog starosti ili fizičkog stanja klasifikovani kao nesposobni za rad, bili su podvrgnuti neposrednom istrebljivanju po dolasku u logor, bez registracije ili dodeljivanja broja.

Pored Jevreja, gasom je ubijen i izvestan broj sovjetskih zarobljenika, prema procenama zarobljenika, njih nekoliko hiljada.

U gasnoj komori je ubijen i određeni broj Poljaka. Prvu grupu zatvorenika odabranih i ubijenih u gasnoj komori van logora, u centru za eutanaziju Sonenštajn, činili su uglavnom Poljaci.

Poznati su i slučajevi ubijanja u gasnim komorama grupa Poljaka odabranih u takozvanoj logorskoj bolnici, do nekoliko stotina odjednom, ili kao kazna za pobunu kaznene čete, ili osuđenih na smrt.

Nekoliko hiljada Roma je takođe umrlo u gasnim komorama. U periodu od sredine 1941. do proleća 1943. umirali su i zatvorenici drugih nacionalnosti, kada se vršila selekcija u logoru, najčešće u blokovima za bolesnike.

Bekstva iz Aušvica

Prema podacima je Državnog muzeja Aušvic-Birkenau, do sada je utvrđeno da je 928 zatvorenika pokušalo da pobegne iz logora Aušvic – 878 muškaraca i 50 žena.

Među njima su bili najbrojniji Poljaci – njihov broj je dostigao 439 (među njima 11 žena). Sledeće velike grupe su bili građani Sovjetskog Saveza, ukupno 213 lica – 158 zatvorenika (od toga 19 žena) i 55 ratnih zarobljenika, kao i Jevreji – 150 osoba (uključujući četiri žene).

Nemci i Austrijanc) su takođe pokušavali da pobegnu – 49 (40 muškaraca i devet žena).

Sinti i Romi 41, Česi 26, Mađari četiri i jedan Holanđanin i jedna jugoslovenska zatvorenica.

Pored toga, bilo je šest begunaca čija nacionalnost nije utvrđena.

Od ukupnog broj, 196 zatvorenika uspešno je pobeglo. Većina njih je doživjela kraj rata. Bekstvo je bilo uspešno i za ostalih 25 zatvorenika, ali su posle izvesnog vremena (nekoliko nedelja ili meseci, ponekad i godina) bili uhvaćeni, ponekad slučajno, i zatvoreni u zatvor ili logor.

Bekstvo 433 zatvorenika nije uspelo, uhvaćeni su i vraćeni u logor, gde je većina stradala, ili su streljani tokom potere.

Pored toga, dvojicu begunaca iz ove grupe ubili su njihovi drugovi, a druga dvojica su se udavila dok su prelazili reku.

Što se tiče preostale 254 osobe, nema informacija o njihovoj sudbini nakon izlaska iz logora. Međtuim, kako njihovo hvatanje nije zabeleženo u nemačkim dokumentima, može se pretpostaviti da su neki od njih uspešno pobegli.

O toku bekstva 20 osoba, nisu pronađeni podaci.

Srbi u Aušvicu

Prema podacima Muzeja žrtava genocida 392 osobe srpskog porekla, sa prostora okupirane Kraljevine Jugoslavije tokom Drugog svetskog rata, bilo je zatočeno u nekom od logora i pod-logora Aušvica (oko 3 odsto od ukupnog broja osoba sa prostora okupirane Jugoslavije).

– Pomenute osobe bile su, uglavnom, sa prostora Nezavisne Države Hrvatske i nemačke vojno-okupacione zone „Srbija“ – objašnjava istoričar Stefan Radojković.

Srbi su u Aušvic odvođeni zbog prinudnog rada, jer je nacističkoj Nemačkoj hronično falilo radne snage kako je odmicao rat.

– Nemački kompleks logora u Aušvicu, pored gasnih komora I krematorijuma u logoru br. 2 (Aušvic-Birkenau) namenjenih uništavanju pre svega Jevreja, Roma i Sintija, sastojao se i od radnih logora od kojih je najveći bio Aušvic-Monovic (logor br. 3). Upravo u Monovicu i njegovim pod-logorima bili su zatočeni i eksploatisani Srbi – ukazuje on.

Jasenovac – balkanski Aušvic

Kompleks logora nacističke Nemačke u Aušvicu i kompleks logora Nezavisne Države Hrvatske u Jasenovcu poseduju određene sličnosti i razlike, ističe istoričar Stefan Radojković.

– Prvo što upada u oči jeste da su oba kompleksa višenamenska, odnosno da imaju više logora i pod-logora za različite namene. Oba su služila uništavanje nepoželjnog stanovništva, određenih etničkih, verskih i društvenih grupa, ali i za koncentraciju i izolaciju političkih protivnika. Dodatno, oba kompleksa su služila i za ekonomsku eksploataciju kroz radne logore. Isto tako, oba kompleksa logora su u centru sistema terora uspostavljenih, s jedne strane od nacističke Nemačke širom Evrope, a s druge strane od ustaškog režima u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj – kaže Radojković.

Ništa manje važno, smatra on, nije činjenica da je u oba logora došlo i do pobune zatočenih ljudi, ali sa, nažalost, različitim ishodima.

– Zatočeni Jevreji u Aušvicu uspeli su samo privremeno da onesposobe pojedine krematorijume i gasne komore, dok su zatočeni Srbi, Jevreji, Slovenci i Hrvati uspeli da se probiju iz Jasenovca – oko 100 ljudi od 1.000 osoba koje su krenule u proboj – što je i označilo njegov prestanak rada – ističe istoričar.

Postoje i razlike između Aušvica i Jasenovca, pre svega u kapacitetu i u dinamici nasilja.

– Prvo i osnovno, tehnički, organizacioni, infrastrukturni I ekonomski kapaciteti nacističke Nemačke daleko su prevazilazili iste Nezavisne Države Hrvatske, pa je s tim u vezi Aušvic bio daleko efikasniji kako u ekonomskoj eksploataciji tako i pri uništavanju nepoželjnih grupa stanovništva od Jasenovca – ukazuje Radojković.

Razlikuje se i dinamika nasilja u oba logora.

– Dok je u Aušvicu nasilje nad zatočenicima konstantno na visokom nivou, sa povremenim manjim fluktuacijama, u Jasenovcu postoje ekstremni skokovi nasilja – primer dovođenja i stradanja Srba Kozare i Bosanske Krajine tokom leta 1942. godine ili romskog stanovništva tokom proleća iste godine – i relativno mirni periodi kada je broj ubijenih, kao tokom 1943. godine, značajno manji – objašnjava on.

Jugoslovenski paviljon

Prema procenama, više od 20.000 ljudi iz Jugoslavije odvedeno je u koncentracioni logor Aušvic.

Na prostoru nekadašnjeg logora Aušvic, u junu 1947. godine, otvoren je Državni muzej Aušvic-Birkenau.

Sve zemlje, čiji su građani bili odvođeni u logor, dobile su odvojene paviljone za postavljanje „nacionalnih izložbi“.

Jugoslovenska nacionalna izložba otvorena je 1963. na inicijativu Saveza udruženja boraca narodnooslobodilačkog rata Jugoslavije.

Međutim, kako je za Danas pisala profesorka političkih nauka na Državnom univerzitetu u DŽordžiji u Atlanti Jelena Subotić, nakon raspada Jugoslavije, “nove” države nisu bile toliko zainteresovane za Holokaust – prevladavalo je sećanje na zločine počinjene u ratovima devedesetih.

Muzej je kasnije zatvorio „Jugoslovenski paviljon“ i izložbene predmete poslao na čuvenju Muzeju Jugoslavije u Beogradu.

Prema pisanju profesorke, vlade šest postjugoslovenskih država su 2011. godine formirale radnu grupu koja je trebalo da nadgleda postavljanje zajedničke izložbe. NJu su činili istoričari i predstavnici vlade, koji su održali nekoliko sastanaka i počeli da planiraju postavku, ali uprkos stalnim obećanjima da će se nešto uraditi, saradnja je u zastoju od 2014. godine, jer vlade nisu mogle da se obavežu da će finansirati ovaj projekat ili odobriti njegov sadržaj. Memorijalni muzej u Aušvicu i dalje održava ovaj prostor, nadajući se zajedničkoj izložbi.

„Jugoslovenski paviljon“ je od tada prazan. Tamo samo stoji natpis da se izložbe „preuređuju“, napisala je profesorka Subotić tada.

A šta se danas dešava sa njim pitali smo istoričara Radojkovića.

– Nažalost, iako je od 2011. do 2014. godine postojala inicijativa da se obnovi rad 17. paviljona (Jugoslovenski paviljon) u Državnom muzeju Aušvic-Birkenau pokrenuta od strane istoričara i predstavnika svih država nastalih iz raspada SFRJ, do danas nije mnogo urađeno na tom polju – kaže istoričar.

On ističe da Srbija i Slovenija 2019. godine pokušale da “ožive temu i udahnu novi život” inicijativi za obnovu Jugoslovenskog paviljona, ali da se nije daleko odmaklo na tom polju.

– Za sada, Jugoslovenski paviljon se, što se tiče Muzeja Aušvic-Birkenau, „preuređuje“, a eksponati koji su nekada bili u njemu čuvaju se u Muzeju Jugoslavije u Beogradu – potvrđuje Radojković.

Aušvic danas

Nekadašnji koncentracioni logor Aušvic, danas je pretvoren u muzej.

Državni muzej Aušvic-Birkenau prethodne godine, odnosno 2021., posetilo nešto više od 563.000 ljudi.

Kako iz samog Muzeja navode, to je blagi porast u odnosu na 2020. godinu. Međutim, oni podsećaju da je u periodu pre pandemije Muzej svake godine posećivalo preko dva miliona ljudi.

„Situacija je i dalje teška, jer ovakav pad posećenosti, kao i različita ograničenja zbog pandemije, utiču na različite aspekte rada Muzeja. Ipak, posebno tokom letnjih meseci, mogli smo da vidimo povećanje posećenosti iz godine u godinu, do 60-70 procenata. Nadam se da je ovo znak postepenog vraćanja normalnim aktivnostima“, naveo je direktor Muzeja Aušvic Pjotr M. A. Civinski.

Zbog virusa korona, Muzej je bio zatvoren za posetioce 98 dana tokom godine.

Ipak, 27. januara ove godine Muzej je obeležio 77. godišnjicu od oslobođenja logora Aušvic.

Filmovi o Holokaustu

O Aušvicu je snimljen veliki broj filmova, što igranih, što dokumentarnih. Obrađene su mnoge priče vazene za taj logor smrti.

Evo nekoliko preporuka:  

– Noć i magla (Alan Rene, 1956) – Istorija logora smrti nacističke Nemačke i paklenog sveta dehumanizacije i smrti sadržanog unutra.

– Šindlerova lista (Stiven Spilberg, 1993) – Film “Šindlerova lista”, jedan je od najpoznatijih filmova o Holokaustu.

U Poljskoj, pod nemačkom okupacijom tokom Drugog svetskog rata, industrijalac Oskar Šindler spasao je živote više od 1.100 Jevreja.

Film je režirao Stiven Spilberg, a jedan od producenata filma bio je Branko Lustig, čovek koji je i sam bio u logoru Aušvic i srećom uspeo da preživi.

Zbog svog jevrejskog porekla, bio je zatočenik koncentracionih logora Aušvic i Bergen-Belzen, a brojni članovi njegove porodice stradali su u logorima širom Evrope.

– Život je lep (Roberto Beninji, 1997) – Kada jevrejski konobar otvorenog uma i njegov sin postanu žrtve Holokausta, on koristi savršenu mešavinu volje, humora i mašte da zaštiti svog sina od opasnosti oko njihovog logora.

– Pijanista (Roman Polanski, 2002) – Poljski jevrejski muzičar bori se da preživi uništenje Varšave i užase tokom Drugog svetskog rata.

– Dečak u prugastoj pidžami (Mark Herman, 2008) – takođe je film koji se bavi svom patnjom i užasima logora iz jednog drugačijeg ugla – kroz najnaivniju, dečju prizmu.

– Šaulov sin (Laslo Nemeš, 2015) – Mađarski film “Šaulov sin”, prikazuje svu brutalnost logora Aušvic. Film prepun napetosti, tuge i bespomoćnosti, koji prenosi publici iskrenu emociju.

– Dokumentarni film „Enkel“ (Unuk) (Aleksandar Reljić, 2018) – koji je snimio novosadski novinar Aleksandar Reljić, otkriva jednu čudnu životnu priču.

Naime, preživela logorašica iz Aušvica Eva Mozes Kor, nakon 70 godina od torture kojoj je bila izložena tokom Drugog svetskog rata, simbolično je usvojila Rajnera Hesa, unuka ozloglašenog nacističkog komandanta Aušvica, Rudolfa Hesa.

– Pejzaži otpora (Marta Popivoda, 2021) – Film srpske rediteljke Marte Popivode beleži putovanje kroz sećanja antifašističke borkinje Sonje (97), jedne od prvih partizanki u Jugoslaviji.