Beograd – velika varoš evropska

Samosvesna, hrabra, darovita, otmena, sa velikim uspehom oprobala se u arhitekturi i u urbanizmu, koji su i danas uglavnom muške profesije. Nažalost, o njoj postoji samo jedan jedini pristojan tekst, objavljen u monografiji: „Graditelji Beograda“, preminule autorke Divne Đurić Zamolo.

Projektovala je fantastične objekte u Beogradu, kuće, radničke stanove, bolnice, crkve. Svi njeni objekti, koji u međuvremenu nisu srušeni, pod zaštitom su države, prepoznati kao trajno kulturno dobro Beograda. Nažalost, poput mnogih znamenitih žena ovoga grada, ostala je gotovo nevidljiva i nepoznata široj javnosti, prekrivena prašinom i zaboravom u skrivenoj ženskoj istoriji i memoriji Beograda.

Rođena je u Beogradu 1876. godine u porodici imućnog trgovca Mihajla S. Načića, a umrla je u Dubrovniku maja 1955. godine. Odmah po završetku studija zaposlila se u Ministarstvu građevina, sa 22 godine kao crtač i čekala svoju šansu, zatim prelazi u Beogradsku opštinu, gde radi sve do Prvog svetskog rata.Kao veoma mlada arhitektica 1901. radi, zajedno sa čuvenim arhitektom Dimitrijem Lekom, na uređenju Malog Kalemegdana. Već 1903. samostalno projektuje stepenište sa česmom na Kalemegdanu, preko puta Francuske ambasade.

Hiljadu puta sam prošla pored njenih prekrasnih stepenica koje vode na Kalemegdan, tako majstorski uklopljenih u ambijent, izgrađenih od zelenog ripanjskog kamena, koje bi valjalo što pre restaurirati. Nisam ni slutila da je stara, otmena, prelepa osnovna škola „Kralj Petar I“ pored Saborne crkve, gde svaki dan prolazim, jer stanujem u tom kvartu, delo Jelisavete Načić, koju je projektovala sa dvadeset četiri godine! Škola je izgrađena, na mestu stare male škole, 1906. godine. Za moj bliski susret sa Jelisavetom Načić ovih dana, zaslužna je manifestacija: „Nedelja arhitekture u Beogradu“ i mlada istoričarka umetnosti Bojana Ibrajter – Gazibara iz Zavoda za zaštitu spomenika kulture Beograda, koja nas je, jednu veću grupu radoznalih sugrađana, povela u šetnju kroz život i delo ove čuvene Beograđanke.

Ono što je Jelisavetu Načić lansiralo u sami vrh tada već poznatih arhitekata Beograda, je konkurs za crkvu na Oplencu. Na tajnom konkursu, u velikoj konkurenciji, među najpoznatijim arhitektima toga doba, njen projekat je dobio prestižno treće mesto! Posle te vesti u javnosti, dobiće mnogo privatnih porudžbina, projektovaće zanimljive kuće, poput kuće knjižara Marka Markovića u Gospodar Jovanovoj 45 – a, kuće Arsenijevića u Lominoj 46.

Već 1910. godine radi na uređenju Terazijskog platoa, sa cvetnim alejama, čiji će izgled ostati do 1949. godine. Tamo je trebalo da bude izložen i Meštrovićev Pobednik, za sad najpoznatiji simbol Beograda, koji se preselio na Kalemegdan, posle žestokih protesta javnosti i ženskih organizacija, jer će navodno taj nagi muškarac, „Gologuzi pobednik“, ugroziti čednost mladih Srpkinja. Jelisaveta Načić, projektovaće 1911. godine, prvi kompleks radničkih stanova u Beogradu i na Balkanu na Gundulićevom vencu, u Đure Đakovića, gde su živeli radnici komunalnih službi Beogradske opštine. Više njenih kuća je porušeno, kao i prva Bolnica za tuberkolozne u Beogradu. Interesantan podatak iz njene biografije je, da je Jelisaveta Načić imala brata i još jedanest sestara, a deset ih je umrlo od tuberkoloze! Nažalost, ova darovita arhitektica, baviće se aktivno svojom profesijom samo šesnaest godina, do početka Prvog svetskog rata. Život na Balkanu, poigraće se i njenom sudbinom, kao i sa mnogima drugima. Pošto nije želela da sarađuje sa okupatorom, ona je kao i njen poznati kolega Jovan Ilkić, odvedena u logor Nežider u Mađarskoj. Po svedočenju njene unuke, neposredan povod za to je bio, jedan slavoluk na Terazijama, koji je podignut u čast povratka srpskih boraca sa fronta, na kome je pisalo“ Nisu svi Srbi oslobođeni…“

U logoru se zaljubljuje u poznatog albanskog intelektualca i rodoljuba, panbalkanski orijentisanog profesora Luku Lukaji, a venčava se sa njim i rađa devojčicu u logoru. Po izlasku iz logora, jedno vreme živi sa roditeljima u Beogradu, a zatim po izlasku njenog muža iz logora, odlaze najpre u Skadar, a zatim u Dubrovnik gde je i umrla 1955. godine. Tako se ugasila jedna sjajna, briljantna karijera, najveće dame srpske arhitekture. Njena unuka, i danas živi u Dubrovniku, a praunuka je istoričarka umetnosti u Beogradu. Kažu, da se Jelisaveta Načić kasnije nije bavila arhitekturom. Bila je posvećena porodici i putovala… Nataša Marković

Čitanje kulture

„Sve što jedan narod ima najlepšeg, najboljeg i najsvetijeg, sve odakle bi se mogla jasno čitati njegova kultura, njegove osobine i karakter, unosi on u svoj kulturni, industrijski, ekonomski i prosvetni centar – svoju prestonicu. Većina prestonica i velikih varoši evropskih, postale su ono što su samo time, što su od početka bile centar, središte i srce zemlje, gde su se od samog njenog postanka u masi skupljana energija i snaga samog naroda. Prolazeći kroz izložbu čoveku se čini da prolazi kroz lepo uređene varoši i sa žaljenjem mora da konstatuje na kom stupnju ležimo mi sa našim Beogradom. Koliko je lepota priroda dala Beogradu, a koliko mu je malo čovek dao…“

Iz teksta Jelisavete Načić o „Izložbi o opštem uređenju varoši u Berlinu iz 1910. godine“, objavljenog u BON (Beogradske opštinske novine br. 33 iz 1910. godine.)

Monografija „Plavog jahača“

Izdavačka kuća „Plavi jahač“ iz Beograda, odlučila je da objavi monografiju o Jelisaveti Načić. Pošto o njoj i njenoj porodici ima veoma malo zvaničnih podataka, izdavač moli sve koji nešto znaju da se jave na telefon: 011- 2623 652 ili mejl: plavijahacŽsezampro.rs