Beogradska književna juderia

Engleski istoričar Sesil Rot, može se reći, nije, dakle, bio pretenciozan naslovivši svoju knjigu Jevrejski doprinos civilizaciji. No, pored velike kulture, to je i tradicija velikog stradanja. Po čitavoj Španiji, odakle su Jevreji prognani 1492, nalaze se ostaci velikih jevrejskih četvrti, sinagoge-muzeji, prodavnice… Tako je i u evropskim gradovima gde su živeli Jevreji–Aškenazi, kao što su London, Prag, Varšava, Amsterdam… Jevrejska četvrt u zemljama gde su živeli Aškenazi, na njihovom jeziku – jidišu, zvala se štetl, dok je u Španiji i Portugalu, gde su živeli Sefardi, nazivana juderia (čitaj huderija, odnosno, đuderija), na jeziku ladino, koji je gramatički gledano arhaična varijanta španskog.

I Beograd je imao svoj jevrejski kvart. Danas se o tome malo govori, a još manje zna. Dorćol je danas sinonim za provod, prestiž materijalne prirode i kič-snobizam, sve zahvaljujući dolini silikona i pink bojama aktuelne kulture u Srbiji. Malo ko zna drugu stranu Dorćola, ovdašnje juderie, u pravom smislu te reči, jer je mahom bio naseljen Sefardima.

O tome postoje brojni zapisi, o posetama nejevrejskih mladića jevrejskom kvartu, o postavljenim trpezama za goste – putnike namernike, u doba praznika Purima. Taj deo grada pominje se kao španski po svom duhu, što svakako duguje nasleđu koje su Jevreji doneli iz Španije, počev od hrane, mirisa i raskošnih bašti, do muzike i pirova. Čuveni podatak je da je pesnik Vojislav Ilić dolazio ovde da bi „posetio Španiju“, o čemu je posle pisao spev Kamoens, o čemu svedoči priča Jedne večeri na Jaliji Hajima Daviča. Ulice su nosile imena po ličnostima iz jevrejske duhovne istorije, kao što su Mojsijeva ulica, Avramova ulica, Davidova ili ulica Praoca Jakova. Sada ih više nema. Tu se nalazila i ješiva, jevrejska verska škola, kao i nekoliko sinagogi. Jedna, kal viežo, bila je blizu Visokog Stevana, a smatra se da datira čak iz 16. veka, iz doba, dakle, kad su se Jevreji masovnije doseljavali, posle velikog progona iz Španije (srušena je 1950). Sinagoga Bet Israel, gde je danas Galerija fresaka, u Ulici cara Uroša, uništena je tek 1941. Još jedna važna stvar: u jevrejskom kvartu nije se govorio srpski sve do početaka 20. veka. Govorio se ladino.

Među prvim piscima koji su počeli da upotrebljavaju srpski kao svoj jezik bio je Hajim Davičo, autor Priča sa Jalije, koje su slabo poznate čitalačkoj javnosti. Jednu priču iz zbirke Perla, Aleksandar Jerkov uvrstio je u antologiju beogradskih priča. Hajim Davičo bitan je i po tome što se, kako kaže Predrag Palavestra, među prvima okrenuo tematici gradskog života. Njegova supruga Jelena Lela Davičo, poreklom iz peštanske jevrejske porodice, takođe se bavila pisanjem, a objavljivala je u tada poznatim časopisima Otadžbina i Brankovo kolo. Pored Priča sa Jalije Hajima Daviča, to je retko književno svedočanstvo o životu u jevrejskom kvartu.

Hajimov mlađi brat, Benko Davičo, advokat po profesiji, bavio se „sakupljanjem“ folklora i održavao tesne veze sa Španijom. On je ostavio vrlo zanimljivo istorijsko svedočanstvo dato kroz jezičke portrete naših sugrađana i dokaz o širenju srpskog jezika: Benko Davičo 1904. je poslao pismo španskom senatoru, u kome je izneo podatke o jevrejskoj zajednici Beograda, ali i o jezicima koje Jevreji deklarišu kao svoj maternji. Naglasio je da većina njih smatra srpski svojim maternjim jezikom, ali da čak i oni govore paralelno oba jezika. Sam Davičo pisao je to pismo na španskom.

Noviji istraživači pisali su i o epistolarnom romanu Strast Davida Pijadea, koji ne odiše možda vrhunskim literarnim kvalitetom, ali po zanimanju za erotizam i erotske tabu-teme (kao što je lezbejska ljubav između jedne beogradske gospođice i pravoslavne monahinje, ali i vrlo otvoren erotski odnos te iste dame sa jednim ruralnim muškarcem) zauzima posebno mesto. U modernizmu se, na primer kod Bore Stankovića (kulminativno u Nečistoj krvi), javlja smeliji pristup erotskim temama i, uslovno rečeno, devijacijama, a Pijadeov roman napisan je 1921. godine, što ga čini bliskim tim tendencijama. David Pijade bavio se i prevođenjem, a posebno se izdvaja to što je preveo Vajldov roman Slika Dorijana Greja i Tagorinog Gradinara.

Hajim Alkalaj, književni kritičar, pisao je detaljna tumačenja Hakslijevog romana Kontrapunkt života, kao i eseje o Manu, Židu, Pasternaku, o mnogim vodećim piscima između dva svetska rata. Alkalaj je, uz još neke Sefarde poput Hajima Daviča, svesno pisao na srpskom jeziku. Međutim, prekretnica je bila trenutak kad nailazi na nerazumevanje u književnim krugovima: zbog nepovoljne opaske o strukturi Travničke hronike. On se posle toga vraća pisanju na španskom, seli se u Buenos Ajres, a za knjigu eseja Clasicos modernos (kod nas prevedena 1960) dobija argentinsku državnu nagradu za književnost. Njegovo ime u španskim katalozima glasi Jaime Alcalay, i posebno je značajan i kao pionir servantistike kod nas, o čemu je pisala Jasna Stojanović.

Solomon Buli, ili umetnički Moni de Buli, bio je pesnik nadrealizma pre nego što se taj pokret „preselio“ na ove prostore. Moni de Buli je u Parizu na studijama ušao u najuži krug pisaca nadrealista, sa Bretonom, Elijarom i Aragonom, međutim u Srbiji ga nisu prihvatili u kružoku okupljenom oko Marka Ristića. Posle 1941, skrhan smrću roditelja u nacističkom logoru, napušta umetnost. Po kvalitetu se smatra jednim od najboljih ovdašnjih nadrealističkih pesnika. Njegova knjiga, Zlatne bube, izašla je tri dana posle pesnikove iznenadne smrti. Objavljivao je i na francuskom jeziku – u poznatom glasilu Le grand jeu, a na srpskom je objavio, osim knjiga poezije Krilato zlato i Antena smrti, i roman Vampir.

Malo ko zna i da je Oskar Davičo, poznat po knjigama sa tematikom iz NOB i poeziji u kojoj peva o Hani, „ćerki Jevreja udovca koji je držao bakalnicu i mehanu“, napisao proznu knjigu Gospodar zaborava, u kojoj ocrtava likove dorćolskih Jevreja.

Jevrejski kvart iščezao je tek u međuratnom periodu, a posebno posle Drugog svetskog rata, kad je od 11.000 Jevreja preživelo samo oko hiljadu. Ipak, Dort-jol će uvek ostati pod patinom jevrejskog prisustva. Jevrejska mahala, kako se taj kraj zvao popularnije, nije bila, kako je to uvreženo mišljenje o Jevrejima, bogat kvart. Naprotiv. To je bio život siromašnih, običnih, bezazlenih. Kvart žrtvovanih i zaboravljenih. Bez table i ikakve oznake.