Bosna: Andrić, osmanlijsko srednjoevropejstvo i slovenski islam

To je nepravedno prema manjoj sestrinskoj zemlji, ali istorija (ne samo) Srednje Evrope nije pravedna.

I dakle: Bosna (i Hercegovina, koja nadalje neka ostane u mislima, iako neće biti pisana) obrela se u Srednjoj Evropi jednim neočekivanim naglim događajem: upadom austrougarske vojske 1878.

Tokom prethodnih vekova, kad se formirala Srednja Evropa, Bosna je pripadala sasvim drugačijem kulturnom okrugu, naime, balkansko-osmanskom.

Reka Sava, koja deli Bosnu od Hrvatske, bila je zaista granica između civilizacija – manje efektna, ali jednako značajna kao karpatski lűk.

Međutim, tokom vekova koji idu još dalje u prošlost, dakle, pre upada turske vojske sredinom 15. veka, činilo se da Bosna pripada više latinskom Zapadu, mada kao njegova krajnja istočna periferija.

Ponekad, takođe, grčkoslovenskom Istoku, mada kao njegova krajnja zapadna periferija.

U pogledu te graničnosti i prelaznosti, prisustva različitih religijskih kultura, Bosna je takođe na svoj način bila Srednja Evropa. U Bosni se naselilo ukupno pet religijskih kultura.

Mak Dizdar i stećci: bogumili ili kršćani

Hronološki gledano, među bosanskim religijama na prvom mestu je katoličanstvo, ili tačnije hrišćanstvo latinskog obreda.

Bila je to logična posledica pripadnosti Bosne zapadnom, latinskom delu Rimskog carstva: granicu između latinskog zapadnog i grčkojezičkog istočnog dela carstva označavala je reka Drina, dakle, na istočnoj granici (kasnije) Bosne i (kasnije) Srbije.

Ukoliko se u bosanskim muzejima nalaze spomenici iz antičkog vremena, to su prevashodno rimski spomenici, najčešće nadgrobne ploče s natpisima na latinskom.

Gde je latinski, tu je i katoličanstvo.

Međutim, katoličanstvo se u Bosni moralo susretati sa dva rivala. Jedan od njih je hrišćanstvo istočnog obreda, to jest pravoslavlje, koje su s druge strane Drine donosili Srbi.

U srpskom tumačenju bosanske istorije (onako kako se ona iznosi, recimo, u Muzeju Republike Srpske u Banjaluci, centru srpskog dela današnje bosanske Federacije), Bosna je faktički od dolaska Slovena na Balkan pripadala srpskom kulturnom okrugu.

Treći fenomen bili su takozvani bosanski hrišćani, ponekad nazivani bogumili.

Reč bogumil je, naravno, bila korišćena pogrdno, čak kao signal ua jeretici. Sami bogumili sebe su nazivali jednostavno kršćani, hrišćani.

Bogumili su najtajanstvenije poglavlje stare bosanske istorije.

Prema najstarijoj teoriji, predstavljali su jedan oblik dualizma, poreklom Persijanci, koji su zatim išli kroz Evropu pod imenom Katari ili Albižani.

Prema drugoj teoriji, koju zastupaju neki srpski istoričari, radilo se jednostavno o pravoslavlju.

Prema trećoj teoriji, koju zastupaju neki muslimanski istoričari, radilo se o protomuslimanima, hrišćanima obeleženim uticajem kontakta sa islamom.

Prema četvrtoj teoriji, radilo se o seoskom hrišćanstvu, pomešanim elementima stare paganske pobožnosti (slično kao kod benandanata iz Furlanije, koje je proslavio antropolog Karlo Ginzburg).

Nasuprot teorijama, postoji uverenje da su ovi kršćani, koje su toliko dugo proganjali papski legati, inkvizitori, pa i krstaški pohodi, nakon dolaska islama, spremno postali muslimani.

Otuda i jedinstvena situacija u Bosni – jedina zemlja slovenskog govornog područja u kojoj je većinski deo stanovništva muslimanske veroispovesti.

Ma ko da su bili bogumili – nakon njih su ostali stećci. Stećci ili nadgrobni spomenici – beli kameni blokovi, a na njima krstovi, sunce, polumeseci, ljiljani, scene dvoboja, lova, plesa.

Gotovo kao Ahilov štit na kome je, prema Homeru, bio prikazan ceo svet.

Homerovski je, uostalom, tačno poređenje, jer je likovnost stećaka takođe veoma primitivna, arhaična.

Nastajali su otprilike u periodu između 13. i 15. veka.

Tamo preko Jadrana, već su stvarali Giberti i Donatelo, a dole na dalmatinskoj obali, makar njihovi lokalni podražavaoci – dok je ovde, u planinama iznad Jadrana, neko tesao ove grube skulpture.

Međutim, upravo ta primitivnost, grubo tesanje, disproporcija likova, deluje tako moderno.

Geteovsko-vinkelmanovski akademski ukus morao bi biti zgrožen videvši ova dela (ali koraci putnika tokom 18. i 19. veka kroz Bosnu najbrže su odlazili u privlačnije, antičkije krajeve).

Ukus 21. veka, kojim su moderna i avangarda naučile da opažaju neklasičnu i neumetničku umetnost, potpuno je oduševljen.

Upravo najasimetričniji likovni motiv postao je znak prepoznavanja za celu umetnost stećaka: Dlančovek, muškarac sa okruglom glavom i tek neznatno naznačenim licem, ali sa neumereno velikim dlanom kojim kao da pozdravlja pridošlicu i govori mu „sta viator“, „stoj, putniče“.

Iza njegovih leđa su sunce i mesec.

Kad bi čovek verovao u Denikena, morao bi povikati: Vanzemaljac!

Cela silesija likova Dlančoveka dočekuje posetioce u Radiimlji, najvećoj nekropoli stećaka.

U obližnjem gradiću Stolac rodio se Mak Dizdar (1917-1971), sakupljač i izdavač starobosanskih zapisa i pesnički klasik moderne bosanskohercegovačke književnosti (njegov lik je i na tamošnjoj novčanici od deset maraka).

Dizdar je svoje delo stvorio kao pokušaj odgovora – pokušaj uživljavanja u srednjovekovnog bosanskog čoveka, bogumila, pomalo hrišćanina, a pomalo paganina, kamenog spavača – pretka koji pripoveda o onome što reči ne mogu iskazati.

U pesmi Ruka, inspirisanoj ispruženom rukom Dlančoveka, Dizdar piše: „Ova ruka što iz kama niče Nemušta je al bez priče nije / Ova ruka kaže ti da staneš / I pomno pogledaš na svoje ruke / Ona te poziva da odahneš. / I zamisliš se nad svojim rukama“.

Dizdar, kao sekularni autor, čija su dela izdavana i za vreme socijalističke Jugoslavije, svojim korenima je pripadao islamu, četvrtoj religiji Bosne.

Današnje interesovanje muslimanske Bosne za Dizdara i bogumile deo je nastojanja bošnjačke zajednice da utvrdi vlastiti istorijski narativ.

Ukoliko Srbi (a ponekad i Hrvati) označavaju muslimanske Bošnjake kao „poturice“ i „izdajnike slovenstva“, oni sami, s druge strane, nastoje dokazati da je njihov slovensko-islamski identitet srazmerno star kao identitet pravoslavnih i katoličkih Jugoslovena.

Nisu oni nikakve „kasne pridošlice“, nikakvi „Turci“, već potomci bogumila, to jest stanovnici sa jednakim istorijskim pravom na svoju zemlju.

Savremeni bosanski istoričar Edin Urjan Kukavica želi čak videti korene bosanskog islama daleko dublje u prošlosti, negde na početku srednjeg veka: u trgovinskim kontaktima Jadrana sa arapskim svetom, unajmljivanju balkanskih Slovena u arapskim i zatim osmanskim vojskama, a najviše u delovanju putujućih derviša kao „privatnih“ islamskih misionara.

Sâm Kukavica je ne samo musliman već i član derviškog bratstva.

Njegov rad je neskriveno pristrastan, i više nego akademskoj istoriji, kako se ona shvata u zapadnom svetu, pripada „romantičnoj nauci“: onoj koja se diljem Evrope negovala tokom 19. veka i koja je trebalo da služi ovom ili onom narodu (pogledati kod svih, Slovenci – Etrurci, Mađari – Huni, Rumuni – Rimljani…), a ne „neutralnoj“ istini pozitivizma.

Isak Samokovlija i Hagada: Sefardi

U eri dominacije islama, u 16. veku, dolazi peta veroispovest, naime, sefardski judaizam.

Dolazi ovamo, u sigurnost Osmanskog carstva – nakon što su Jevreji bili izgnani iz španskog katoličkog carstva.

Savremeni bosansko-muslimanski istoričari naglašavaju versku toleranciju kao jednu od glavnih prednosti osmanlijske ere.

Naravno, osmanlijska tolerancija bila je ograničena i pritom veoma promenljiva u zavisnosti od raspoloženja ovog ili onog carigradskog sultana i lokalnog vezira u Sarajevu ili Travniku.

Ipak, u poređenju s netolerancijom koja je vladala u ranom novom veku u većini država hrišćanske Evrope, gde je važilo pravilo „čija je zemlja, njegova je i vera“, zlatni vek Osmanskog carstva, dakle, doba 16. i 17. veka, ne deluje uopšte loše.

Peta religija je gotovo sasvim iščezla iz Bosne u 20. veku: tokom Drugog svetskog rata – a zatim tokom bosanskog rata 1990-ih godina.

U to vreme, na sreću, samo u egzil. Arhitekta i filozof Rejmond Rehnicer u knjizi Trava i slonovi.

Beleške o životnoj sredini za vreme građanskog rata u Bosni (1992) opisuje kako je organizovao egzodus Jevreja iz Sarajeva, opkoljenog Srbima.

U Sarajevu su preostali još samo zaštićeni jevrejski artefakti: sefardsko groblje, iz kojeg su tokom rata pucali srpski snajperi; rukopis Sarajevske Hagade u Zemaljskom muzeju; a na obodu starog centra grada, u Baščaršiji, sinagoga, pretvorena u muzej.

U njoj, pored ostalog, sećanje na kulturu iščezle pete religije čuva portret Isaka Samokovlije, autora tužnih lirskih priča iz sveta bosanskih Sefarda.

Samokovlijine jevrejske likove muče socijalne, ljubavne i egzistencijalne brige; ali svakako ne one koje bi proisticale iz suživota sa susedima drugih veroispovesti.

Njihove priče napisane su samo nekoliko godine pre holokausta…

Meša Selimović i tekije: mistički islam

Religijska kultura bosanskih sefarda bila je, naravno, samo ostrvce usred brojnijih i moćnijih kultura.

Nema dvojbe da je na bosanski krajolik i u fizičkom i u duhovnom smislu najveći uticaj imao islam.

Prostorima bosanskih gradova pripadaju džamije, medrese (islamske škole), hamami (banje, po pravilu se više ne koriste), turbeta (grobnice svetaca i/ili mecena, obično u obliku osmougaonih svetilišta) i mostovi iz osmanske ere (najslavniji je ponovo podignut most u Mostaru i onaj iz romana Ive Andrića na Drini u Višegradu).

Takođe im pripadaju tekije ili derviški manastiri.

Tekije su, za razliku od navedenih tipova građevina, uglavnom neupadljive.

Na prvi pogled nalikuju mnogim drugim kućama iz osmanske ere, sa tipičnim spratom ojačanim drvenom konstrukcijom, koji je isturen na ulicu.

Ukoliko je spoljašnji izgled tekija po nečemu neobičan – onda je to njihovo okruženje, ako se nalaze izvan grada.

Tekija u Blagaju nadomak Mostara nalazi se na mestu gde reka Buna ističe ispod ogromne stene.

Planina i voda, arhetipsko okruženje za manastir, izvor spokoja i kontemplacije, koji proističu već iz samog krajolika.

Tekija u Blagaju je svojevrstan hercegovački Sveti Jan pod Skalom.

Međutim, važniji je duhovni prostor: ono što se dešava u tekiji.

Tek izuzetno neki derviši neprekidno žive u tekiji monaškim životom.

To je jedan od razloga što se derviši ograđuju kad ih direktno porede s hrišćanskim monasima.

Prigodnije je poređenje sa laičkim religioznim bratstvima iz vremena humanizma i baroka.

Većina derviša vodi svoj uobičajeni civilni život, a tekija služi kao mesto njihovih susreta.

Kao mesto gde se odigrava ono što derviše čini dervišima: mistička sufijska bogoslužba dhikr, bosanskim izgovorom zikr.

Forme mističke bogoslužbe razlikuju se kod različitih tarikata (redova ili bratstava).

Ne mora se raditi o najproslavljenijem vrtložnom plesu, koji je danas u Turskoj često sveden samo na zabavu za turiste.

U sarajevskoj Hadži Sinanovoj tekiji derviši iz bratstva kaderija svakog četvrtka uveče sedaju u krug i samo pevaju.

Ali kakva je to pesma!

To je pevanje koje se ponavlja unedogled, monotono je i pritom emotivno.

Ponekad pevaju svi zajedno.

Ponekad bratstvo peva jednostavnu osnovu, dok solista pronosi divlje melizme.

Katkad se uopšte ne peva, samo se ritmično diše.

Pevaju se stihovi iz Kurana, stihovi iz dela pesnika i osnivača sufizma Dželaludina Rumija, devedeset devet Božjih imena.

Pevaju se arapski, persijski i turski – nekad i bosanski, ili, jugoslovenskim terminom, srpskohrvatski tekstovi.

Dakle, da, derviši pevaju i na slovenskom jeziku!

Pevaju – i pritom se blago klate s jedne na drugu stranu, zatvaraju oči i katkad deluje kao da gube svest. Međutim, ne radi se o „ekstazi zarad ekstaze“.

Radi se o tome da je zikr forma slavljenja Boga, tvorca kosmičke harmonije.

Krug u kome sede derviši, iznad njih krug naslikan na tavanici tekije – a oko njih i nad njima krug večnih kretanja kosmosa.

Sufijska bratstva, naravno, nisu specifičnost samo bosanskog islama. Sâm Rumi je bio Persijanac, živeo je u Maloj Aziji, a njegova saznanja, izražena kroz formu poezije u zbirci Mesnevija odatle su se raširila po celom islamskom svetu.

Međutim, kad muslimanski Bošnjaci (re)konstruišu svoj nacionalni identitet – ističu značaj sufizma za njegovo formiranje.

Sufizam, oblik islama koji više naglašava individualno duhovno iskustvo nego puko ispunjavanje religijskih dužnosti, vid vere koja vodi (iako posredno) verskoj toleranciji i integraciji lokalnih paganskih tradicija, možda je pripomogao nesmetanoj i dubokoj identifikaciji srednjovekovnih Bošnjaka sa novom religijom.

U najmanju ruku, taj stav zastupa bosanski (neo)romantičarski preporod s početka 21. veka.

Najpoznatije delo bosanske proze, koje proističe iz (post) muslimanske sredine, jeste roman Meše Selimovića (1910-1982) Derviš i smrt (1966). Današnji derviši, istina, prigovaraju da sâm Selimović nije bio derviš i sufijsko okruženje je previše prilagodio svom svetskom pogledu.

Međutim, i oni priznaju da se radi o ključnom delu bosanskog identiteta: delu u kome se spajaju slovenstvo i islamska kultura.

Delu u kome likovi komuniciraju citatima iz Kurana – koje autor prevodi po sopstvenom nahođenju i povremeno značenjski pomera i poetizuje: „… i počeo je meg dan hiljadu godina starih riječi, koje su zamijenile naše, sadašnje (…). Ličili smo na dvije obataljene česme što su rasipale ustajalu vodu“.

Delu u kome se radi o sasvim drugačijim problemima: problemima moći i individualne ljudske odgovornosti.

Knjiga „Slike iz kulturne istorije Srednje Evrope“

Knjiga „Slike iz kulturne istorije Srednje Evrope“ iz pera poznatog književnog istoričara Martina C. Putne (1968), koju je nedavno objavila novosadska Aklademska knjiga u prevodu s češkog Jelene Đorđević i Tihane Hamović, nadovezuje se na njegova dva uspešna dela – Slike iz kulturne istorije ruske religioznosti (2015) i Slike iz kulturne istorije američke religioznosti (2010). U svojim književno-istorijskim lutanjima Putna prolazi preko široke teritorije nekadašnje Austrougarske monarhije, od Češke, Moravske i Šlezije, preko teritorije Austrije i Ugarske, sve do Transilvanije, Hrvatske, Dalmacije, Galicije, Bukovine i Bosne. Njegova knjiga je galerija slika i zemalja, religijskih struja i idejnih koncepata, autora i dela čiji je cilj novo objašnjenje i osmišljavanje Srednje Evrope, tog „duhovnog prostora promenljivih granica“. Uprkos toj „prividno bezgraničnoj mnogobrojnosti i šarolikosti“, na tom prostoru pronalazi jasne crte zajedničke duhovne istorije. Po njegovom mišljenju stvarna Srednja Evropa nije stvorena u vreme baroka kad je vlast vršila pritisak na religijsko jedinstvo, kao i u otporu prema njoj, već u „umerenom austrijskom prosvetiteljstvu“ koje „religijsku toleranciju ne smatra za prinudnu slabost, već za uzvišenu hrišćansku vrlinu“ i trudi se da postepenim promenama odgovori na potrebe vremena. „Austrijska civilizacijska misija“ je sporo, bojažljivo, ali pritom sistematično, prenošenje procesa modernizacije sa Zapada na Istok. Upravo u tome autor vidi srž onoga o čemu se u duhovnoj istoriji Srednje Evrope radilo i radi.

Danas, u dogovoru sa izdavačem, objavljuje odlomak iz ove knjige. Oprema teksta je redakcijska.