Bošnjak ili musliman – identitet i politika?

A konkretna realnost je takva da danas skoro da nema u svijetu društva koje u svom kulturnom identitetu ne njeguje, odnosno ne posjeduje, različitost civilizacijskog nasleđa. Skoro da nema nikog danas u Crnoj Gori koji u njenom kulturnom nasleđu neće prepoznati različite slojeve civilizacija koje su u dugom istorijskom hodu ovaj prostor, bilo potiranjem, bilo harmonizovanjem i koegzistencijom učinio prepoznatljivim.

Prepoznavanje nasleđa

Prepoznavanje tog nasleđa je osnovna sadržina kulturnog identiteta i politike samopotvrđivanja što je univerzalna odrednica svih kulturnih naroda. Tu se već dolazi u najosetljiviju ravan svih balkanskih društava, koja su svoj identitet u principu pokušavala da izgrade potiranjem identiteta drugog, stvarajući na taj način unikulturni model kao dominatan oblik dominacije jednog subjekta. Dodatni problem je i u činjenici da se na ovim prostorima civilizacijski krugovi najčešće vezuju za religiju i vjeru (pravoslavlje, katoličanstvo,islam) čije nasleđe njeguju različiti nacionalni subjekti koji u svom identitetu na različit način, najčešće potencijalno konfliktan, vide onog drugog. Zato na istorijskoj ravni postoje dvije priče od kojih nijedna nije apsolutno tačna. Ona o permanetnoj borbi protiv „vječitih neprijatelja“ i ona o sretnoj koegzistenciji i civilizacijskoj harmoniji. Moguće i zbog toga kod nas ima toliko s jedne strane „nezavršenih“ ratova u kojima se period mira posmatra kao primirje i objektivne i prirodne težnje čovjeka da sopstvenu stvarnost učini društveno djelatnom, a ne vječito destruktivnom, sa druge strane.

Raspad jugoslovenske države je dodatno otvorio pitanje identiteta, tako da bar, što se tiče Crne Gore, ovo je oblast u kojoj politika nalazi svoj smisao i potvrdu. Sa jedne strane, proces nacionalnog integralizma se nužno konfrontira sa procesom globalizacije, te borba između modernosti i arhaičnosti ima svoje oponente i promotere koji se predstavljaju kao vlasnici naših sudbina, a u suštini se radi o dnevnopolitičkoj borbi za glasove i pokušajima uspostavljanja kontrole. Etničke zajednice se u tom galimatijasu ponašaju različito, najčešće po diktatu političkih elita koje su već postale interesne zajednice po sebi (i za sebe) i kojima „briga za narod“ biva ogoljena tek onda kada „narod“ postane kolateralna šteta takve politike. U situaciji kada „narod“ stalno „gubi“, a politika „stalno dobija“ postavlja se pitanje smisla i svrsishodnosti svega, pa i osnovnih pitanja identiteta. Primjer stanovništva islamske vjere u Crnoj Gori je u tom smislu poučan, ali u značajnom dijelu i apsurdan. Prošavši pakao devedesetih u borbi za opstanak i tražeći u tom smislu „prirodnog saveznika“ u složenom crnogorskom društvu, ova etnička zajednica je nolens -volens, sazrijevala u najtežim okolnostima, rješavajući istovremeno osnovna pitanja svog identiteta. I to ona koje su druge etničke zajednice riješile poodavno.

Prvo pitanje identiteta je- ime. Stanovnicima islamske vjere slovenskog porijekla u komunizmu je nadenuto ime na koje se ne mogu odazivati, ali koje im je milo bilo čuti, sve u uvjerenju da će protokom vremena prihvatiti jedno od dva najznačajnija imena jugoslovenske zajednice -Srbin ili Hrvat. Kako je ovo stanovište početkom devedesetih postalo besmisleno, a konfesionalno ime musliman postalo opterećujuće zbog narasle islamofobije, uslijedio je proces povratka starog tradicionalnog imena Bošnjak kao nacionalnog imena za stanovnike islamske vjere, pretežno slovenskog porijekla, odnosno onih koji su se na popisima nacionalno iskazivali konfesionalnim imenom „musliman.“ I dok je u svim bivšim yu državama ovaj proces dovršen uz skoro nezapažene polemike, Crna Gora je danas jedina država na svijetu u kojoj je ime „musliman“ oznaka za etničku, a ne vjersku zajednicu. Uzroci toj pojavi se mogu naći u „pameti“ ovdašnjih političara koji statistiku pretvaraju u ustavnu normu. Naime, pored suprotnih obećanja, a slijedeći statistički iskaz na popisu 2003. godine, tumačeći ga kao „slobodno i demokratsko izjašnjavanje“ političari su prisutnu konfuziju oko imena unutar ove etničke zajednice iskoristili za nov izum u političkoj alhemiji stvarajući od jednog naroda dva (Bošnjaci i Muslimani).To će postati i ustavna kategorija i saglasno zakonu o manjinama i instrument provođenja manjinske politike. Tako će se u Crnoj Gori osnovati i dva savjeta ovih etničkih zajednica. No, pođimo redom. Popis stanovništva u Crnoj Gori obavljen između 1-15. novembra 2003. godine, umjesto da postane dio redovnog rutinskog posla državne administracije, postao je poprište borbi političkih i drugih elita oko procenata. Sveopšta kriza stavila je cjelokupno društvo u poziciju relativno dramatičnog propitivanja identiteta, iz kojeg je trebalo izvoditi sve ostale. Ova konstrukciona greška crnogorskog društva porađa i umnožava već postojeće stereotipe predpolitičkih društava u kojima se izjednačavaju kategorije međusobno protivurječnog sadržaja: vjera – jezik – nacija – država – politika.

Popisi

Problematičnost ovakvog obrasca je prevashodno u tome što se apsolutizacijom bilo od kojih navedenih pojedinačnih kategorija obesmišljavaju preostale. I to je karakteristika svih društava u kojima se međusobna isprepletenost različitih identiteta želi izvesti po zastarjelom biologističkom obrascu, koji kao konačan iskaz treba da ima i brojčanu vrijednost. I upravo konačan statistički iskaz popisa stanovništva u Crnoj Gori je pokazao besmislenost navedenog pristupa problemu. Ukupni rezultati popisa pokazali su očekivanu podijeljenost u načinu iskaza nacionalnog imena. Tezu po kojoj su Bošnjaci u Crnoj Gori, dio istog naroda sa prostora bivše SFRJ, koji su se u popisu 1991. godine nacionalno iskazali kao „Muslimani“ prihvatilo je 63.272 ili 9,4 odsto (kasnije je ovaj procenat smanjen na 7,7 odsto isključivanjem dijaspore ) ukupne populacije u Crnoj Gori, ili 68,78 odsto ukupne bošnjačko/ muslimanske populacije. Važno je naglasiti zbog prisutnih manipulacija da ne radi o nekakvom „novom“ narodu, već o onom istom koji se do sada nacionalno iskazivao svojim konfesionalnim imenom „Musliman“. Samo se radi o prihvatanju i povratku starog tradicionalnog nacionalnog imena, koje su prihvatili svi „bivši Muslimani“, sa prostora bivše SFRJ. Matica tog naroda živi u Bosni (koja je država Bošnjaka, Srba i Hrvata), dok je Crna Gora matična država ovdašnjih Bošnjaka/Muslimana. S druge strane, konfesionalnu odrednicu „Musliman“ kao svoje nacionalno ime je zadržalo 28.714 ili 4,27 odsto, odnosno nešto manje od trećine ili 31,22 odsto od ukupne bošnjačko/muslimanske populacije. Treba naglasiti da su svi oni koji su na popisu u nacionalnu rubriku upisali Muslimani-Bošnjaci u statistici su iskazani kao „Muslimani“ i da takvih nije mali broj. Učešće Bošnjaka/Muslimana u stanovništvu Crne Gore u odnosu na 1991. godinu opalo je za 0,89 odsto, odnosno sa 14,57 odsto (1991) na 13,68 odsto (2003). Ako se uzme rast ukupnog stanovništava na nivou Crne Gore od 9,4 odsto, jasno se zaključuje da demografski pad Bošnjaka/Muslimana iznosi više od 10 odsto u odnosu na 1991. godinu. Ni rezultati popisa iz 2011. godine nijesu dali za pravo onima koji su mislili da će time ovaj proces biti dovršen. Prvo je iz popisa isključena dijaspora, koju u crnogorskom slučaju čine Bošnjaci sa procentom od preko 90 odsto ukupnog broja onih koji su izvan zemlje. Na popisu iz aprila 2011. kao Bošnjaci se izjasnilo 53605 ili 8,65 odsto, dok je konfesionalno ime musliman zadržalo njih 20537 ili 3.31 odsto.

Iako su Bošnjaci uz Crnogorce bili jedina etnička zajednica koja je po rezultatima popisa imala rast u procentualnom učešću u ukupnoj strukturi stanovništva, već površnim uvidom se da zapaziti demografski pad unutar ove etničke zajednice bez obzira kojim se imenom nacionalno iskazivali. U političkom smislu, često se, posebno izvan Crne Gore, neosnovano tvrdi za ovu etničku zajednicu da je „uz vlast“, „previše lojalna i servilna centrima moći.“ Moguće da tu ima i istine, ali ipak treba znati da je unutar ove zajednice prisutna svijest po kojoj se tradicionalno u političkom životu, svaka vlast u borbi za njihove glasove ponaša na isti način. Kada se pozivaju da glasaju za „našu stranku“ onda su to obavezno „naša braća“, ali ako glasaju za onoga ko vam nije po volji, onda su obavezno „Turci“. A kada smo već kod „Turaka“ i ako vam slučajno zafali izvornih riječi u vašem jeziku, vi se slobobodno poslužite turcizmima, posebno ako vam u ovim stvarima ne treba savjetnik, već će te radije iz inata krivudavim sokakom od kaldrme, poći do kafane, kako bi popili rakiju, jeli kašikom kačamak s kajmakom, probali malo sarme, pite i ćevapa, i na kraju zalili jogurtom iz ibrika, i dalje ljuti na svog komšiju, što vam traži pare za kiriju i što ne možete stanovati džabe u odajama bez komfora, bez boje i kapije, bez mirisa jorgovana a sa bajatim mirisima iz obližnje kasapnice, ipak se ne inatite, već probajte da dođete do kreveta, skinite papuče, odložite stvari u orman, legnite na meki dušek, pokrijete se čaršavom i jorganom i prije nego zaspite upitajte se: Ima li ovdje Turaka?

Autor je istoričar i predsednik Bošnjačkog savjeta Crne Gore