Bujica iz vrela naroda

Savremena skulptura naivnih u Srbiji je nastala u selu, znači, u sredini koja je kroz vekove držala čvrsto jedinstvo patrijarhalnog društva, nepisane zakone načina življenja, zajednička verovanja i običaje. Ali, savremena skulptura naivnih nastala je u vreme kada je patrijarhalno društvo uveliko bilo u raspadu. Ona nije produžetak anonimnog narodnog likovnog stvaralaštva, već potpuno novi likovni izraz u kome se kao izvođač izdvaja pojedinac. On više nije anonimni izvođač, već individualni autor koji je poznat i koji potpisuje svoje delo. Ali odnos prema vekovno prisutnom plastičnom nasleđu ne može se ni zanemariti. Savremeni naivni vajar može da unese u svoje delo navedene simbole. Pokadšto je to u izvornom značenju. Ponekad u simboličnom iskazivanju sopstvene zamisli ili kao dekorativni detalj unutar celine dela.

Kad je u pitanju odnos savremenih naivnih vajara prema narodnoj umetnosti, treba ukazati da su činjena određena poređenja njihovih dela sa nadgrobnim spomenicima i krajputašima nastalim u 19. veku. Posebno kad je reč o predstavi ljudskog lika. Umetnost anonimnih narodnih klesara popela se do samog vrha umetnosti u 19, oslobodilačkom veku, istovremeno kad je sa pojavom Filipa Višnjića srpska epska poezija doživela ponovni uzlet. Vreme ratova, vreme krvarenja naroda, donosili su, kroz istoriju, i nove izvore u stradanju i užasima. Borba za oslobođenje srpske zemlje iz petovekovnog ropstva, pogibije, pobede i porazi pokrenuli su da sa dotle duboko skrivenog vrela porobljenog naroda, bujicom poteku stvaralački porivi. Delo narodnih klesara niče sada iz tragedije – to je nadgrobnjak. Ali, slaveći „svetog ratnika“ zemlje i naroda, klesar je slavio Srbiju. I u svoje delo unosio sve strasti, energiju, ekspresiju, ali i razmišljanja o smrti pred tajnom onostranog. Umetnost narodnih klesara se burnim vremenima vrtoglavo uspela, dostigla zenit i silaznom linijom zaokružila svoj put. Lica sa nadgrobnjaka klesar je dozvao iz sveta mašte i u njih unosio svoja viđenja tajni „s one strane života“ a da ih nije otkrivao drugima. Naglasak savremenog naivnog vajara je takođe na ljudskom liku, neindividualnom, uopštenom, liku oslobođenom iz sopstvenih psiholoških naslaga ili pak dozvanog iz sveta mašte. Ali, ovi stvaraoci pojavili su se čitav vek kasnije, u sasvim drugačijim društvenim okolnostima. Pojavili su se, istina, posle jednog od najstrašnijih ratova, ali onda kad je čitav svet želeo mir.

Kolevke savremene srpske kulture naivnih nalazi se u selima Šumadijske Kolubare. Određenije, njeni autori su se pojavili u nekoliko sela koja gravitiraju gradu Lazarevcu. Šire područje Šumadijske Kolubare pratile su nekoliko vekova unazad migracije srpskog življa, koje je, povlačeći se pred Turcima, naseljavalo naše severne krajeve. Ponekad su odavde čitava sela odlazila u krajeve preko Save i Dunava, a zatim su opusteli krajevi ponovo nastanjeni. Nastanjeni živalj je bio međusobno povezan čvrstom strukturom seoske patrijarhalne zajednice i njoj uslovljenim načinom života. Narodna umetnost, uvek upotrebna po nameni, bila je sastavni deo življenja. U kraju bogatom šumom upotreba drveta je bila višestruka. Počev od narodnog graditeljstva do raznih ukrašenih upotrebnih predmeta i pokućstva. Posle Prvog srpskog ustanka, određenije, posle 1813. godine, u ovom kraju je duž „Karađorđevog puta“ podignuto više seoskih crkava brvnara. Od 1830. godine pominju se crkve brvnare u Vreocima, Crljenima, Brajkovcu, Vraniću, Viševcu. Ikone ovih crkava radili su skromni putujući majstori, a sačuvane su i ikone naivnog obeležja nepoznatih ikonopisaca. Danas se deo ovih sačuvanih ikona nalazi u izložbenoj zbirci parohijskog doma u selu Vraniću.

Već na prvim svetskim izložbama jugoslovenske naivne umetnosti, sredinom prošlog veka, ugledni pariski kritičar Anatol Žakovski nazvao je jugoslovensku naivu „jugoslovenskim čudom“. Na području Šumadijske Kolubare, gde nekoliko vekova unazad nije bilo velikih i značajnih umetničkih pojava, pojava ovih vajara uistinu se može nazvati „čudom“. Sa svojom skulpturom pojavili su se krajem pedesetih godina i odmah ukazali na novo, samosvojstveno otkrivanje sveta, kao i na nov način transponovanja. Osnovnim oblikom izraza, stubom ili stablom, obnovili su slovensku pagansku formu, a kao materijal usvojili drvo. Osim zajedničkog vertikalnog ritma koji su na početku prihvatili, njihove poetike, način izvođenja, rukopis i pristup delu, međusobno su potpuno različiti. Ovo se može tumačiti i težnjom ka individualizmu našeg čoveka. U odnosu na anonimnu narodnu umetnost iskazali su se potpuno različitim i novim. Ali, da li bi bili drugačiji da nisu stasali i živeli u još uvek pozitivnom duhu patrijarhalne sredine? Sigurno je da ne bi jer duh koji su odatle poneli i duboke veze sa izvornom seljačkom kulturom u njima još uvek žive.

U vremenu velikog interesovanja za naivnu umetnost izlagani su na najvećim svetskim izložbama ove umetnosti i sa svojim delima ušli u značajne svetske muzeje. Tada su od likovnih autoriteta ocenjeni kao najznačajnija primitivna umetnost 20. veka. Njihova skulptura okarakterisana je kao fantastično simbolična, za razliku od one manje poznate, naturalističke, koja se sporadično javlja u raznim delovima naše zemlje.

Prvi se, sa svojim fantastičnim rezbarenim stubovima, pojavio Bogosav Živković iz sela Leskovca Kolubarskog. Ubrzo zatim, pojavljuju se u selu Jabučju Dragiša Stanisavljević, a gotovo odmah, sa figurama iskonske snage, i njegov sin Milan. Sredinom šezdesetih u ovaj kraj se doseljava Ilija Filipović, koji, za razliku od navedenih vajara, oblikuje figure u kamenu.

Kreativan rad ovih umetnika podstakao je u čitavom kolubarskom kraju interesovanje i želju mlađih obdarenih ljudi za otkrivanjem magije drveta. Još tokom šezdesetih, zapažen je rad Milisava Stojanovića, Milinka Živkovića i Živote Radulovića, a znatno mlađi od njih i danas se pojavljuju.

Izdavačka kuća Draslar iz Beograda objavila je luksuznu, bogato ilustrovanu dvojezničnu (srpski i engleski) studiju Milice Kosenko Maširević Imaginativci – naivni slikar i vajari iz Srbije. Autorka je na 380 strana velikog formata predstavila opuse trojice naivnih slikara (Sava Sekulić, Emerik Feješ, Milosav Jovanović) i petorice vajara (Bogosav Živković, Milan Stanisavljević, Dragiša Stanisavljević, Ilija Filipović, Dragutin Aleksić) čija su dela ostavila dubok trag u likovnoj umetnosti Srbije u drugoj polovini XX veka.

– Njihovo umetničko stvaranje pratim pola veka. Organizovala sam im izložbe, proučavala njihov rad i pisala o njima. Sa njima sam vodila duge razgovore, a ponekad i sa onim znalcima koji su ih u ranim danima upoznali – kaže Milica Kosenko Maširević o junacima svoje knjige.

U dogovoru sa izdavačem prenosimo deo iz zasebne monografije sadržane u ovoj knjizi posvećene vajarima Šumadijske Kolubare.

– Pojavili su se iznenada, sredinom prošlog veka, u kraju koji nije imao ovakvo likovno nasleđe, i dostigli zenit. A pitanje je da li će se u doglednim stolećima ovde dogoditi približno analogna pojava – kaže autorka knjige Milica Kosenko Maširević.

Izbor i oprema teksta redakcijski.