Foto: Muzjej „21.oktobar”
Decenijama je postojala procena da je u oktobru 1941. godine u kragujevačkoj tragediji streljano i oko 200 Roma. Međutim, romske žrtve nikada nisu do kraja identifiovane a i kod onih koje su posle rata i popisane bilo je mnogo grešaka, od nacionalnosti, preko imena i prezimena, zanimanja, godišta… Ova nepravda je sada, makar donekle ispravljena.
Spomen-park ,,Kragujevački oktobar” ove godine realizovao je projekat ,,Istraživanje stradanja Roma u Kragujevcu oktobra 1941, prva faza”, podržan sredstvima Ministarstva kulture Republike Srbije na ovogodišnjem Konkursu za finansiranje ili sufinansiranje projekata iz oblasti zaštite i digitalizacije kulturnog nasleđa u Republici Srbiji u 2024. godini – oblast: muzejsko nasleđe.
Rezultati projekta javnosti su predstavljeni u sredu, 18. decembra, dva dana nakon što se na evropskom nivou obeležava Međunarodni dan sećanja na stradale Rome u Drugom svetskom ratu.
Autorka projekta je dr Kristina Jorgić Stepanović, istoričarka, dok je stručni konsultant u toku višemesečnog trajanja projekta bio dr Milovan Pizari, međunarodno priznati stručnjak za teme vezane za Holokaust i genocid nad Romima.
– Primarni cilj ovog projekta bilo je istraživanje i formiranje evidencije stradalih Roma u Kragujevcu od 19. do 21. oktobra 1941. Spomen-park ,,Kragujevački oktobar” do sada nije identifikovao romske žrtve, premda je decenijama postojala procena da je u Šumaricama streljano oko 200 Roma. Utvrđivanje njihovog identiteta predstavljalo je pravi istraživački izazov, te u tom kontekstu izrađena evidencija za nas predstavlja veliki uspeh jer se Spomen-park upisao u red ustanova koje su istražile i javnosti učinile dostupnim bazu podataka koja sadrži osnovne lične podatke stradalih Roma: ime, prezime, ime oca, mesto i godinu rođenja i zanimanje”, kaže Kristina Jorgić Stepanović.
Zanemarena uloga kolaboracionista u genocidu
Milovan Pizari je u uvodnom obraćaju prisutne podsetio da su u Srbiji pod Nemačkom okupacijom Romi bili žrtve genocidnih mera 1941. i 1942. godine. Nemačke vlasti su već aprila 1941. uvele posebne mere protiv Roma i Jevreja, dok su u jesen iste godine izvršile masovna streljanja romckih muškaraca.
Kao stručni konsultant projekta, Pizari je ukazao na regionalni značaj projekta, budući da razumevanje stradanja Roma iz lokalne perspektive (mikroistorije) dozvoljava da se sagledaju lokalne dinamike između počinilaca i žrtava, a i posmatrača, kao i promene koje su usledile nakon uvođenja mera protiv Roma i posebno nakon uništenja lokalne romske populacije.
Po mišljenju Pizarija, analiza lokalnog konteksta u Kragujevcu omogućila je uvid u ulogu srpskih kolaboracionista, često zanemarenu ne samo kada je reč o genocidu nad Romima već i u vezi s Holokaustom i drugim zločinima.
Muzej ,,21. oktobar” se u proces istraživanja genocida nad Sintima i Romima indirektno uključio još 2003. godine, kada su fotografije nekolicine streljanih kragujevačkih Roma dostavljene Memorijalnom centru Aušvic – Birkenau. Ovaj materijal bio je izložen u Bloku 13, ali i štampan u katalogu stalne postavke ove ustanove.
Međutim, studiozno bavljenje temom stradanja Roma u Drugom svetskom ratu Spomen-park je otpočeo 2018. godine, kada je Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije podržalo projekat realizacije istorijsko-dokumentarne izložbe ,,Susedi kojih više nema – stradanje Roma u Kragujevcu oktobra 1941. godine”, autorke dr Kristine Jorgić Stepanović. Nakon nekoliko godina, istraživanje na ovu temu je nastavljeno usled uočavanja svih praznina i pitanja na koje je trebalo odgovoriti.
– Od 2018. godine zapravo postoji radna verzija evidencije streljanih Roma. Međutim, konačno utvrđivanje njihove nacionalne pripadnosti, što samo po sebi predstavlja vrlo osetljivo pitanje, podrazumevalo je i proveru njihovih ličnih podataka. Nažalost, već na početku istraživanja pokazalo se da u našem spisku stradalih postoje mnogi nedostaci, koji se uglavnom odnose na nepodudaranja sa faktičkim stanjem, uglavnom godinom rođenja streljanih, ali i imenom oca pa i ličnim imenom, ističe ona.
Susedi kojih više nema
Autorka projekta je ukazala na neophodnost korišćenja matičnih knjiga rođenih, venčanih i umrlih, koje su, uz izjave date Državnoj komisiji za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, predstavljale okosnicu istraživanja. Uporedna analiza više izvora rezultirala je formiranjem evidencije u kojoj se danas nalazi 199 lica o kojima sa apsolutnom sigurnošću možemo govoriti kao o pripadnicima romske populacije. Međutim, važno je naglasiti da je istraživanje donelo i mnogobrojne korekcije, odnosno uvide u greške koje su do sada postojale u spisku streljanih koje Spomen-park poseduje.
Od 199 lica njih 72 pretrpelo je korekcije, što upućuje na potrebu za daljim istraživanjima i proverom ličnih podataka streljanih jer, kako autorka ističe: ,,Svaka kragujevačka žrtva ima pravo da u stalnoj postavci Muzeja bude prikazana na verodostojan način, te je naša dužnost da kontinuirano radimo na tome kako bi lični podaci žrtava bili tačni, pa samim tim i naše evidencije”.
Kao pokazatelj izazova sa kojima smo su se u radu susretali ona je navela Životu Bakovića, koji je u spisku streljanih bio zaveden kao Živojin Baković, te to ime stoji i u stalnoj postavci Muzeja ,,21.oktobar”.
– Na osnovu matičnih knjiga najpre smo utvrdili da ime streljanog nije Živojin već Života, ali je određivanje nacionalne pripadnosti bilo ipak složenije. Naime, u trenutku venčanja 1926. godine, odnosno u knjizi venčanih Stare crkve u Kragujevcu, Života Baković upisan je kao ,,radnik artiljerijsko-tehničkog zavoda” bez nacionalne odrednice, što je upućivalo na to da je Baković deo većinskog (srpskog) stanovništva. Međutim, upis Bakovićevog rođenja 1904. godine je zapravo razrešio dilemu oko nacionalnosti: njegovi roditelji, Milan i Draginja, eksplicitno su navedeni kao Romi pravoslavne vere. Ovaj slučaj otvorio je mnoga pitanja, na koja mnoga još uvek čekaju odgovore – da li je emancipacija uticala na samoopredeljenje Roma, da li je i u kojoj meri mimikrija bila zastupljena, koliko je zapravo od sveštenika zavisilo da li će romska nacionalnost biti evidentirana i slično, nabraja Kristina Jorgić Stepanović.
U sklopu projekta realizovana su i četiri intervjua u formi video-zapisa, gde su učesnici govorili o (ne)poznavanju romske istorije. Naročitu vrednost predstavljaju izjave dva potomka stradalih Roma, koji su govorili o svojim precima a koji se upravo nalaze u evidenciji Spomen-parka.
Više vesti iz ovog grada čitajte na posebnom linku.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, ali i na X nalogu. Pretplatite se na PDF izdanje lista Danas.
