Dan državnosti – godišnjica Sretenjskog Ustava: Šta proslavljamo 15. i 16. februara?

Na današnji dan, 1804. godine, prvi put od početka turske okupacije, srpski narod je pružio organizovan otpor u cilju oslobođenja od turskih dahija.

Nakon Seče knezova kao pokušaja zastrašivanja ustanika, ugledni Srbi tog vremena okupili su se u selu Orašcu i doneli odluku o podizanju Prvog srpskog ustanka, a na mesto vožda postavljen je Karađorđe Petrović.

Kako zbog pohoda na slobodu, tako i zbog ekonomskog i kulturnog napretka Srba u to doba, ovaj datum predstavlja rađanje moderne srpske države, a bio je i uvod u Drugi srpski ustanak, kojim je izdejstvovana autonomija Srba u okviru Osmanskog carstva.

Podizanjem Prvog srpskog ustanka, započet je period koji se u srpskoj istoriografiji označava kao Srpska revolucija, a odnosi se na niz događaja koji su doveli do oslobođenja Srba i ukidanja feudalizma.

Poslednji u nizu ovih događaja jeste donošenje prvog ustava Kneževine Srbije – Sretenjskog ustava – 1835. godine, u tadašnjoj prestonici, Kragujevcu.

Miletina buna

Nakon četiri ustavna zakona koji su učvrstili državnu vlast, i dva hatišerifa 1830. i 1833. godine, pokazalo se da je potrebno doneti potpuniju pravnu osnovu, koja bi ograničila apsolutnu vlast kneza Miloša Obrenovića. Zbog njegovog odlaganja za ispunjenjem ovog zahteva, izbila je buna predvođena Miletom Radojkovićem – Miletina buna.

Ovaj događaj izazvao je Miloševu bojazan od ustanika i pritisak koji je dodatno ubrzao ovaj proces. Za tvorca Ustava izabran je knežev sekretar Dimitrije Davidović, inače novinar, političar i diplomata, jedan od osnivača prvih srpskih dnevnih novina, Novina serbskih.

Sretenjski ustav sastavio je po uzoru na francuske ustavne povelje, a njime je ograničen Milošev apsolutizam i uvedena parlamentarna monarhija. Vlast je sada prvi put podeljena na izvršnu, zakonodavnu i sudsku, koja, doduše, nije dosledno sprovedena, ali ipak predstavlja napredak u podeli vlasti, kao principa Francuske revolucije.

Kako je naznačeno u Ustavu, knez Miloš je ostao šef države, ali je izvršnu vlast od sada delio sa Državnim savetom, sastavljenim od šest popečiteljstava. Ovaj organ takođe je snosio odgovornost za kršenje Ustava. Narodna skupština bila treći je organ u ovoj podeli vlasti, ali njene odluke nisu bile obavezujuće. Njena glavna funkcija bila je određivanje danka za godinu dana (od jednog do drugog đurđevdanskog zasedanja).

Prava garantovana ovim ustavom bila su neprikosnovenost ličnosti, pravo na zakonito suđenje, sloboda kretanja i nastanjivanja, nepovredivost stana i pravo na izbor zanimanja.

Jedan od najdemokratskijih ustava

Pod pritiskom sila poput Turske, Austrije i Rusije, Ustav je već u martu stavljen van snage, a njegov tvorac bila proteran iz službe. Ipak, i danas se smatra jednim od najdemokratskijih i najliberalnijih ustava, kako svog doba, tako i u istoriji Srba i bivše Jugoslavije. Nagađa se da je njegovom usvajanju prisustvovalo čak nekoliko hiljada poslanika.

Sretenjski ustav zamenjen je Turskim ustavom, nametnutim 1838. godine.

Sretenje se kao Dan državnosti slavilo od nastanka Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, nakon čega je u Titovo vreme zamenjen Danom republike, 29. novembra. Ipak, odlukom Skupštine Srbije 10. jula 2001. godine, Sretenje ponovo postaje Dan državnosti od 2002. godine.

Sretenje je kao državni praznik proglašen odlukom Skupštine Srbije 2001. godine, a od 2012. godine taj dan praznuje se 15. i 16. februara.